پیش از پاسخ به پرسش مذکور توجه به نکاتی ضروری است:

1. کلمه‌ی "شیطان" از مادۀ "شطن" گرفته شده، و "شاطن" به معنای "خبیث و پست" آمده است. شیطان به موجود سرکش و متمرد اطلاق می‌شود، اعم از انسان و یا جن و یا جنبدگان دیگر و به معنای روح شریر و دور از حق، نیز آمده است که در حقیقت همۀ اینها به یک قدر مشترک بازگشت می‌کنند.[1]
2. خداوند در قرآن فرموده است: "هنگامی که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده و خضوع کنید، همگی سجده کردند جز ابلیس که سرباز زد و تکبر کرد، و او از کافران بود".[2]

بنا به گفتۀ قرآن، ابلیس از نژاد جن بود که به علت سابقۀ زیادش در عبادت، در جمع فرشتگان عبادت می‌کرد. اما از ظاهر و باطن آیات و روایات برمی‌آید که شیطان ایمان واقعی نداشت: "و کان من الکافرین"؛[3] زیرا عبادت واقعی، عملی است که خداوند بخواهد نه آن‌که طبق میل ما باشد. ابلیس حاضر بود خدا را سجده کند، ولی به آدم سجده نکند و این برگرفته از روحیه‌ی ناپسند تکبر و خودبزرگ‌بینی او بود که موجبات تباهی او را فراهم کرد و سرچشمۀ همۀ بدبختی‌های او شد. در حقیقت، ابلیس عبادت داشت، ولی از روح عبودیت و تسلیم در برابر اوامر الاهی برخوردار نبود.

در جریان این امتحان بزرگ الاهی که فرشتگان پیروز و سر بلند و شیطان تباه و ملعون گردید، ابلیس مرتکب سه انحراف و خلاف بنیادین شد:

الف) خلاف عملی؛ سرپیچی و نافرمانی از دستور خدا که سبب فسق او شد.[4]

ب) خلاف اخلاقی؛ تکبر که سبب خروج از بهشت و دوزخی شدن او گردید.[5]

ج) خلاف اعتقادی؛ (کان من الکافرین)[6] منکر عدل الاهی حضرت احدیت شد.[7]

3. شیطان به عنوان بزرگ‌ترین و آشکارترین دشمن انسانی، از راه وسوسۀ پنهانی در دل‌های مردم، آنان را به راه خود فرا می‌خواند[8] و اعمال زشت مردمان را در چشم آنان زینت داده و زیبا جلوه می‌دهد.[9]
4. از آن‌جا که شیطان - بر اساس آیات و روایات و اخبار وارده در سایر کتب آسمانی - به عنوان بزرگ‌ترین دشمن فریبکار و اغوا کنندۀ انسان معرفی شده است و در قرآن کریم به انسان توصیه شده است: "اى فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد، آن‌گونه که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد، و لباسشان را از تنشان بیرون ساخت تا عورتشان را به آنها نشان دهد! چه این‌که او و همکارانش شما را می‌بینند از جایى که شما آنها را نمی‌‏بینید (امّا بدانید) ما شیاطین را اولیاى کسانى قرار دادیم که ایمان نمی‌‏آورند".[10]

در جای دیگر فرموده است: "و هر کس از یاد خدا و (قرآن) رخ برتابد، شیطان را برانگیزم تا همنشین و یار دائم او باشد".[11] حتی خود شیطان در گمراه کردن انسان، به درگاه الاهی سوگند یاد کرده است.[12]

از این‌رو و با توجه به دشمنی آشکار شیطان، خداوند به انسان چنین توصیه فرموده است: "و اگر از جانب شیطان در تو وسوسه‌ای پدید آمد به خدا پناه ببر".[13]

5. حال با خصوصیاتی که از شیطان بیان کردیم، ممکن است این سؤال به ذهن خطور کند که پس فلسفۀ آفرینش شیطان از سوی خداوند چیست؟

در جواب خواهیم گفت؛ اولاً: خداوند شیطان را، شیطان نیافرید، به این دلیل که سال‌ها هم‌نشین فرشتگان و بر فطرت پاک بود، و بعد از آزادی، از آن موقعیت، سوء استفاده کرد و بنای طغیان و سرکشی گذارد.

ثانیاً: از نظر سازمان آفرینش، وجود شیطان برای افراد با ایمان و آنها که می‌خواهند راه حق را بپویند زیانبخش نیست، بلکه وسیلۀ پیش‌رفت و تکامل آنها است. به عبارت روشن‌تر، انسان تا در برابر دشمن نیرومندی قرار نگیرد هرگز نیروها و نبوغ خود را بسیج نکرده و به کار نمی‌اندازد.[14]

قرآن کریم شیطان را وسیله‌ای برای امتحان امت‌ها معرفی کرده است که با القائات خود زمینه را برای حق و اهل حق تباه و خراب می‌کند: "هدف این بود که خداوند القای شیطان را آزمونی قرار دهد برای آنها که در دل‌هایشان بیماری است و آنها که سنگ‌دل‌اند".[15]

حال با توجه به مجموع گفته‌های پیشین می‌توان نتیجه گرفت که هر آنچه موجب شود تا شیطان به مقصد و مقصود خود نایل نیاید می‌تواند در ناراحتی و یا حتی در ناله و شیون کردن او نقش داشته باشد؛ لذا است که در اخبار و روایات آمده است: ابلیس در چهار موضع ناله و شیون سر داد:

اول: روزی که به دلیل عدم سجده بر حضرت آدم(ع) و تکبر و حسادت ورزیدن، مورد لعنت خداوند قرار گرفت.

دوم: روزی که به دلیل نافرمانی از امر الاهی، از درگاه الاهی رانده و به زمین هبوط کرد.

سوم: روزی که حضرت محمد(ص)، از طرف خدای سبحان برای هدایت بشریت، به عنوان نبی خاتم، به پیامبری مبعوث گردید.

چهارم: روزی که سورۀ فاتحة الکتاب(حمد) بر قلب نازنین پیامبر اکرم(ص) نازل شد.[16]

زیرا این چهار حادثه می‌تواند نقش اساسی در فرایند رشد و هدایت انسان‌ها داشته باشد.[17]

[1]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 191 – 192، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[2]. بقره، 34.

[3]. همان.

[4]. "فسق عن امر ربه". کهف، 50.

[5]. "فبئس مثوی المتکبرین". زمر، 72.

[6]. بقره، 34.

[7]. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 103 – 104، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ یازدهم، 1383ش.

[8]. ناس، 4. "من شر الوسواس الخناس"؛ از شر وسواس گر پنهان کار.

[9]. نمل، 24. "زین لهم الشیطان اعمالهم"؛ و شیطان اعمالشان را در نظرشان جلوه داده است.

[10]. اعراف، 27.

[11]. زخرف، 36.

[12]. صاد، 82 – 83.

[13]. اعراف، 200.

[14]. تفسیر نمونه، ج 1، ص 193 – 194.

[15]. حج، 53.

[16]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 11، ص 145، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. امام صادق(ص) فرمود: "ان ابلیس رنّ اربع رنّات: اولهن یوم لعن و یوم اهبط الی الارض و حیث بعث محمد (ص) علی فترة من الرسل و حین انزلت ام الکتاب ...".

[17]. «شیطان و رانده شدن وى»، 142؛ «قبول نشدن عبادت شیطانی»، 91956؛ «راه های نفوذ شیطان در انسان»، 165؛ «فلسفه‌ی آفرینش شیطان»، 233.