یکی از دستوراتی که قرآن کریم برای هدایت و رستگاری انسان‌ها بیان کرده، دوام عبادت و همیشه به یاد خدا بودن است: «وَ اذْکُرُوا اللهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».[1]
در همین راستا، مداومت بر عباداتی که در قرآن به آنها سفارش شده و یا از معصومان به ارث رسیده، دارای آثار زیادی است. البته برای دست‌یابی به برکات بیشتر و سنگین نبودن ذکر برای شخص گوینده، باید به نکاتی توجه کرد:
1. خودداری از افراط و تفریط:
ممکن است انسان در انجام برخی عبادات به افراط و تفریط و انحراف کشیده شود و از ادامه راه بازایستد. امام زین العابدین(ع) در این زمینه می‌فرماید: «إنی لأحب أن أقدم على ربی و عملی مستوی‏‏»؛ «عمل مستوی و مستوفی» را اینگونه تفسیر کرده‌اند:
«لا یزید و لا ینقص‏ على‏ حسب‏ الأزمنة بإفراط و تفریط»؛[2] یعنی در طول زمان با افراط و تفریط کم و زیاد نشود.
همچنین امام باقر(ع) در این زمینه می‌فرماید: خداوند عملی را دوست دارد که مداوم باشد، گرچه از لحاظ مقدار، اندک به شمار آید. [3]
به عبارتی، برخی عبادتها اگر بیش از اندازه انجام شود، ظرفیت فرد پایان یافته، آنها را سنگین ارزیابی کرده و بدین ترتیب دوام عمل تهدید می‌شود.
2. مداومت بر انجام عمل:
یکی از احتمالاتی که در تبیین «عمل مستوفی» در روایت قبل داده شده، این است که  عباداتی مانند ذکر در طول ایام سال مساوی باشد و یا لااقل کمتر از روز قبل صورت نگیرد.[4] لذا در روایات سفارش شده است که مداومت در عبادت داشته باشید. امام صادق(ع) می‌فرماید: «مبادا که عملى بر خود واجب کنى و با وجود این در طول دوازده ماه یکبار آن‌را انجام ندهى».[5]
به عنوان نمونه، اگر انجام برخی مستحبات، قطع و رها شود، اثر مطلوب را نخواهد داشت. پیامبر اکرم(ص) در این زمینه می‌فرماید: «چه زشت و ناگوار است فقر و تهیدستى پس از دوران ثروت و مالدارى، و چه زشت و بد است خطا و گناه پس از سپرى شدن ایام مسکنت و بی‌چیزى‏، و زشت‌تر از این کسى است که مشغول عبادت بوده و سپس آن روش را کنار گذارد و عبادت را رها کند».[6]
3. دل نبستن به دنیا:
لذت بردن از ذکر و عبادت و عدم سنگینی آن در روح انسان، زمانی مهیا می‌شود که قلب انسان از شهوات دنیا و تعلق به علائق آن خالی باشد.[7] از این‌رو، اگر انسان دل خود را از این امور خالی نکرد، گفتن ذکر در روح و روان او ایجاد سنگینی خواهد کرد.
4. داشتن حضور قلب:
شرط بسیار مهمّ تأثیر اذکار و ادعیه این است که صرف لقلقه زبان نه تنها سودى ندارد؛ بلکه مبادا موجب قساوت و سنگینی قلب می‌شود. خواجه نصیر الدین طوسى در شرح فصل هشتم نمط نهم «اشارات» ابن سینا می‌گوید: «فایده همراه بودن ذکر با تفکر این است که عبادت بدن را به طور کل در اختیار نفس قرار می‌دهد. اگر نفس متوجه به سمت خدا باشد، انسان تماماً به سوی حق می‌رود؛ اما اگر عبادت از روی اخلاص نباشد، عبادت موجب شقاوت و سنگینی قلب می‌شود».[8]
به هر حال دوام در عبادت اگر به افراط و تفریط نیانجامد، مطلوب و شایسته است. البته دسته‌ای از بزرگان و عرفا، با توجه به تجربیات خود، برخی دعاها و اذکار را سنگین‌تر از دیگر عبادات دانسته و توصیه می‌کنند که تا آن اندازه بجا آورده شوند که عوارض منفی در پی نداشته باشند که پرداختن به مصادیق آن از وظایف این پایگاه نیست.

---