تعداد و ویژگی‌های «افعال ناقصه» را بیان کنید؟

Question

SomeUser · Accepted Answer

فعل ناقص به فعلی گفته می‌شود که فی نفسه دلالتش تام نبوده و نیازمند جزئی است که دلالت ان‌را تمام نماید. [ 1 ] از نگاهی دیگر ، فعل ناقص فعلی است که برای تقریر فاعل [ 2 ] بر صفتی وضع شده است. [ 3 ]     به عبارت دیگر ،  فعل ناقص را می‌توان فعلی دانست که اگر خبر ان اورده نشود ، عملا هیچ معنایی نخواهد داشت. افعال ناقصه حدودا سیزده فعل‌اند: کان- امسى- اصبح- اضحى- ظل- بات- صار- لیس- ما زال- ما برح- ما فتى- ما انفک- ما دام . در خصوص ویژگی افعال ناقصه باید گفت ؛ مهم‌ترین ویژگی مشترک این افعال ، ان است که بر سر مبتدا و خبر در امده ، مبتدا را به عنوان اسم خود مرفوع و خبر را به عنوان خبر خود ، منصوب می‌نمایند. [ 4 ] به همین جهت یعنی به جهت نسخ اعراب قبلی و اعطای اعراب جدید انها را در زمره نواسخ مبتدا و خبر به شمار می‌اورند. [ 5 ] در این‌جا به صورت خلاصه به برخی ویژگی‌های این افعال اشاره می‌نماییم. 1. کان : معنای کان ایجاد ربط بین اسم و خبر و اتصاف اسم به خبر است. در مورد فعل کان باید گفت این فعل با پنج شرط می‌تواند عمل نماید یعنی اعراب مبتدا و خبر را تغییر دهد : اولا: مبتدا از اسامی صدارت‌طلب نباشد. ثانیا: مبتدا واجب الحذف نباشد. ثالثا: مبتدا غیر متصرف به لحاظ نحوی نباشد. رابعا: خبر مقدم بر کان نگردد. خامسا: خبر به صورت طلب و انشا نباشد. [ 6 ] 2. امسی : این فعل اسم خود را متصف به خبر می‌نماید ، با این ویژگی باید در وقت غروب مسا باشد. البته این فعل به صورت تامه نیز استعمال می‌گردد ، مانند: فسبحان الله حین تمسون . [ 7 ] ،  [ 8 ] 3. اصبح : مانند امسی بوده ، اما مختص وقت صبح است. البته به معنای صار نیز استعمال می‌گردد. [ 9 ] 4. اضحی : مانند امسی است و ویژه وقت ضحی  چاشت بوده و نیز به معنای صار استعمال گردیده است. [ 10 ] 5. ظل : مانند امسی بوده و برای اتصاف در وقت ظهر به کار می‌رود ، اما اگر به معنای دام یا استمر به کار رود ، به صورت تامه خواهد بود نه ناقصه . [ 11 ] 6. بات : معنای فعل تامه ان بیتوته کردن و شب سکنی نمودن است ، اما هنگامی که به صورت ناقصه به کار رود ، به معنای اتصاف اسم به خبر در وقت شب می‌باشد. [ 12 ] 7. صار : به معنای شدن یا گردیدن  بوده و شرط عمل نمودن ان این است که خبر ان ، جمله فعلیه‌ای که فعلش ماضی است نباشد. این فعل به صورت تامه هم به کار می‌رود که به معنای انتقال یافتن باشد. [ 13 ] 8. لیس : معنای ان نیست می‌باشد ، اما به صورت ناقصه ، یعنی نبودن شی اسم بر حالتی خبر است. این فعل از افعال جامد به شمار می‌رود که غیر از حالت ماضی ، دارای مضارع و امر و... نمی‌باشد. شرط عمل نمودن لیس نیز این است که خبرش بر ان مقدم نگردیده باشد. از دیگر ویژگی‌های این فعل می‌توان به ورود با بر سر خبر ان اشاره نمود که بسیار شایع است. [ 14 ] 9. ما زال : فعل زال هم به صورت ناقص به کار می‌رود که در این صورت شرط ان وجود نفی ، نهی یا دعا پیش از ان می‌باشد و معنای ان نیز بقا و استمرار است ؛ و هم به صورت تامه استعمال می‌شود که به معنای امتیاز نهادن می‌باشد. [ 15 ] 10. ما برح : اگر به معنای مازال  یا همان بقا  به کار رود ، ناقصه بوده ، شرط عمل ان نیز وجود نفی ، نهی یا دعا پیش از ان می‌باشد. این فعل به صورت تامه نیز استعمال شده است و معنای ان رفتن خواهد بود. [ 16 ] 11. ما فتى : فعل فتئ فعلی ناقص التصرف بوده یعنی مضارع و امر ندارد و به شرط تقدم نفی ، نهی یا دعا می‌تواند عمل نماید. [ 17 ] 12. ما انفک : همانند ما برح بوده با این تفاوت که دعا پیش از ان فقط با لا ممکن می‌باشد. معنای فعل تامه ان نیز انفصل است. [ 18 ] 13. ما دام : فعل تامه ان به معنای بقی است و فعل ناقصه‌اش به معنای استمر می‌باشد. شرط عمل ان نیز تقدم ما ی مصدریه ظرفیه بر ان است. [ 19 ]       [ 1 ] . به همین جهت نیز به لحاظ منطقی ، افعال ناقصه باید در زمره حروف به شمار روند ؛ زیرا اسم و فعل کلماتی‌اند که دارای معنای مستقلی می‌باشند ، برخلاف حروف که معنای فی نفسه ندارند. ر. ک: فرید جبر ، سمیح دغیم ، رفیق العجم ، جیرار جهامى ، ‏موسوعه مصطلحات علم المنطق عند العرب ، ص 87 ، بیروت ، مکتبه لبنان ناشرون‏ ، چاپ اول ، 1996م.  [ 2 ] . البته این افعال دارای فاعل نیستند ؛ به همین جهت نیز ابن هشام می‌گوید: فترفع المبتدا تشبیها بالفاعل و یسمی اسمها . ابن هشام ، عبد الله بن یوسف ، اوضح المسالک الی الفیه ابن مالک ، تحقیق ، عبد الحمید ، محمد محی الدین ، ج 1 ، ص 232 ، بیروت ، المکتبه العصریه ، 1429ق.  [ 3 ] . جرجانی ، سید شریف ، کتاب التعریفات ، ص 14 ، تهران ، ناصر خسرو ، چاپ چهارم ، 1370ش ؛ التهانوى ، محمد علی ، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، ج ‏1 ، ص 238 ، بیروت ، مکتبه لبنان ناشرون‏ ، اول ، 1996م.  [ 4 ] . انچه ذکر گردید طبق مکتب بصره است ؛ اما طبق نظر مکتب کوفه ، اسم کان مرفوع به همان ابتدائیت پیشین است و خبر نیز بر اساس نظر برخی از ایشان ، به جهت تشبیه به حال منصوب گشته است. المرادی ، ابن ام قاسم ، توضیح المقاصد ، تحقیق ، سلیمان ، عبد الرحمن ، ج 1 ، ص 231 ، قاهره ، دار الفکر العربی ، چاپ اول ، 1422ق.  [ 5 ] . المیدانی ، عبد الرحمن ، البلاغه العربیه اسسها و علومها و فنونها ، ج 1 ، ص 357 ، بیروت ، الدار الشامیه ، چاپ اول ، 1416ق.  [ 6 ] . توضیح المقاصد ، ج 1 ، ص 231.  [ 7 ] . روم ، 17.  [ 8 ] . یعقوب ، امیل بدیع ، موسوعه الصرف و النحو و الاعراب ، ص 154 ، تهران ، استقلال ، چاپ پنجم ، 1386ش.  [ 9 ] . همان ، ص 93.  [ 10 ] . همان ، ص 107.  [ 11 ] . همان ، ص 435.  [ 12 ] . همان ، ص 190.  [ 13 ] . همان ، ص 415.  [ 14 ] . البته لیس به عنوان ادات استثنا نیز به کار می‌رود که معمولا در این حالت ، اسم ان‌را ضمیر مستتر گرفته و مستثنا را همان خبرش لحاظ می‌نمایند. همان ، ص 589- 590.  [ 15 ] . همان ، ص 598- 599.  [ 16 ] . همان ، ص 597.  [ 17 ] . همان ، ص 599.  [ 18 ] . همان ، ص 596.  [ 19 ] . همان ، ص 598.

طبقه بندی موضوعی

موضوعات جانبی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

پیوند ها