یکی از فرق اسلامی که امروز در سوریه و برخی کشورهای اسلامی دیگر وجود دارد، فرقه نصیریه یا علویان است.

از نخستین کسانی که به معرفی فرقه نصیریه پرداخته، سعد بن عبدالله اشعری قمی است. وی در کتاب المقالات و الفرق آنها را این گونه معرفی می‏کند:

عده‌ای از قائلان به امامت علی بن محمد به نبوت فردی به نام محمدبن نصیر غیری معتقد شدند. او ادعا می‏کرد که نبی و رسول است و علی بن محمد عسگری او را فرستاده است. وی قائل به تناسخ بود و در حق ابوالحسن غلو نمود و قائل به ربوبیت او شد. او محرمات را مباح می‏دانست و نکاح مردان با مردان را جایز می‏شمرد و تصور می‏کرد این کار از روی فروتنی است.[1]

با کمی تفاوت، همین مطالب در فرق الشیعه نوبختی آمده است. برخی از عبارات نوبختی نیز صحیح‏تر به نظر می‏رسد؛ از آن جمله در المقالات و الفرق به دنبال اسم امام هادی (ع)، «عسکری» آمده است. اما عسکری از القاب امام یازدهم است و به درستی در کتاب نوبختی نیامده است.[2]

ابوالحسن اشعری، بنیان گذار فرقه اشاعره، در یک سطر چنین آورده است که فرقه ‏ای از رافضه که به آنها نمیریه گفته می‏ شود، اصحاب نمیری ‌اند که معتقدند خداوند در نمیری حلول کرده است.[3]

امّا علویان تمام نسبت هایی را که به آن ها داده شده به نقد می‌کشند و رد می‏کنند و خود را شیعیان اثناعشری می‏دانند و با تمام دیدگاه های تشیع اثناعشری موافق‌اند. در این زمینه کتاب های فراوانی نوشته‏اند. یکی از این نویسندگان، شیخ علی عزیز ابراهیم است که کتاب های متعددی دربارۀ علویان نوشته و با اندیشمندان شیعی، نظیر آیت الله سیدمحسن حکیم، امام موسی صدر و شیخ محمد مهدی شمس الدین، مراوده داشته و پیام های آن ها را در مقدمه کتابش، العلویون بین الغلو و الفلسفه و التصوف و التشیع چاپ کرده است. وی در مقدمه کتاب العلویون فی دائره الضوء می‏نویسد که خوانندگان در این کتاب با دلیل و برهان، حقایق زیر را خواهند یافت:

1. علویان، مسلمانان شیعه و موحّدند که خداوند را از هر شباهتی با مخلوقات منزّه می‏دانند؛

2. آنان به نبوّت سیّد پیامبران، حضرت محمّد (ص)، و امامت امامان دوازده گانه از اهل بیت طاهر پیامبر اعتراف دارند؛

3. آن ها عرب های خالص‌اند که چیزی داخل نسبت آن ها نشده است تا از عرب خالص بودن خارج شده باشند؛

4. علّت غلوّی که عارض آنان شده، عزلت و گوشه‏گیری و محرومیت و جهل بوده است؛

5. آنان به جای اسلام به عنوان دین و عربیت به عنوان نسب و تشییع به عنوان مذهب، هیچ چیز دیگری را به عنوان بدیل نمی‏پذیرند؛

6. بیشتر علوی ها نه حلول و نه تناسخ را قبول ندارند و صوفیان آن ها هم قائل به تجلی‌اند (نه حلول)؛

7. خیر قضا و قدر از ناحیه خداوند است و شرّ آن از ناحیه نفوس. آن ها نه جبر را می‏پذیرند و نه تفویض را؛

8. اهل بیت، فرع حقیقت محمّدیه و انسان هایی ویژه و معصوم‌اند؛

9. طریقه صوفیه (خنبلاتیه خصیبیه) دین نیست؛

10. اسم حقیقی اینان علویون است و اسم نصیریه از ناحیه دشمنان به آن ها اطلاق شده است.

در کتاب من وحی الحقیقه المسلمون العلویون آمده است: «شهرستانی با این که شرط کرده بود دربارۀ همه مذاهب از کتاب های خودشان نقل مطلب کند، ولی درباره علوی ها بدون استناد به کتاب های آن ها مطالبی را به آن ها نسبت داده است.» نویسنده در ادامه، 22 کتاب از نویسندگان گوناگون را نام می‏برد که منبع همۀ آنها ملل و نحل شهرستانی است. وی همچنین به نقد تعدادی از کتاب ها که دربارۀ علویان مطالبی نوشته‏اند، من جمله کتاب مذاهب الاسلامیین عبدالرحمن بدوی پرداخته است.[4]

نویسنده کتاب النبأ الیقین نیز به بیان اعتقادات علویین می‏پردازد و اظهار می‏دارد که اختلافی بین علوی ها و بقیۀ برادران مسلمانشان در جوهر دین نیست و اصول دین در نزد آن ها همان اصول پنج گانه نزد همۀ امامیان است که عبارت از توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد است.[5]

یکی از کتاب هایی که به گونه‌ای مناسب به بیان اعتقادات علویان پرداخته، کتاب اصول الدین عند الشیعه العلویین است. در این کتاب، اصول اعتقادی از بحث توحید و اقسام آن تا بحث عدل و نبوت و امامت و معاد، دقیقاً نظیر اندیشه‏های دیگر متکلّمان اثناعشری مورد بحث قرار گرفته است.

مقدمه کتاب را مرحوم آیت الله سیدمحمدحسین فضل الله نوشته است. وی ضمن تمجید از کتاب که اندیشه‏های اعتقادی علویان را به خوبی مورد بحث قرار داده، به نکته‏ای اشاره می‏کند که نویسندگان دیگر هم به آن توجه داشته‏اند و مثلاً شمس الدین در مقدمه‏ای که بر کتاب علی عزیز ابراهیم، العلویون بین الغلو و... نوشته است، یکی از آنان است. فضل الله می‏نویسد: «یکی از علل وقوع انحراف در دیدگاه های علویون، دور افتادن آن ها از مراکز فرهنگی و ظلم و ستمی است که به آن ها روا داشته شده است».

یکی از نویسندگانی که کتابش حکم کتاب مرجع را پیدا کرده، منیر شریف است که مباحث فراوانی دربارۀ علوی ها طرح کرده و من جمله بیانیه حدود هشتاد نفر از علمای علوی را آورده که همان اعتقادات اثناعشری در باب اصول و فروع دین است. در این بیانیه آمده است که ادلّه تشریع، قرآن و سنت و اجماع و عقل است و شهادت به ولایت امام علی، منحصر به صحت اذان و اقامه نیست.[6]

احمد علی حسن در المسلمون العلویون فی مواجهه التجنی، ضمن نقد کتاب النصیریه او العلویون، نوشته سیدعبدالحسین مهدی العسکری، در حدود صد صفحه به مباحثی چون نصیریه در مصادر شیعه، اهل سنت و مستشرقان پرداخته است.

هاشم عثمان در کتاب العلویون بین الاسطوره والحقیقه، نویسندگانی را که دربارۀ نصیریه مطالبی نوشته‌اند، به چند دسته تقسیم کرده است:

الف. نصیریه در نزد قدما

نویسنده از رساله‏ای نام می‌برد که حمزه بن علی، از مؤسّسین مذهب دروزی، تحت عنوان الرساله الدامغه فی الرد علی النصیری نوشته بوده است. به اعتقاد عثمان هاشم، در بین ملل و نحل نویسان، اولین بار شهرستانی از نصیری نام می‏برد و نویسندگان قبلی اسمی از نصیریه نبرده‏اند. وی در ادامه به دیدگاه های برخی دیگر از قدما می‏پردازد و سرانجام آن ها را تحلیل و نقد می‏کند.

ب. نصیریه نزد مورخان جدید

نویسنده در این بخش، از کتاب الباکوره السلیمانیه فی کشف اسرار الدیانه النصیریه نوشته سلیمان ارضی، که در سال 1862 چاپ شده است، شروع می‏کند و به نقد و بررسی کتاب می‏پردازد. وی حتی در وجود نویسنده‏ای به این ‏نام هم تردید می‏کند.

ج. نصیریه نزد مورّخان معاصر

عثمان هاشم در بخش سوم به مورخان معاصر می‏پردازد و آنان را به پنج دسته تقسیم می‏کند:

1. کسانی که نظریه شهرستانی را پذیرفته ‏اند؛ نظیر علی سامی النشار، در کتاب نشاه الفکر الفلسفی و کامل مصطفی شیبی در کتاب الصله بین التصوف و التشیع.

2. کسانی که نصیریه را بخشی از اسماعیلیه می ‏دانند؛ نظیر کامل الغزی در کتاب الذهب فی تاریخ حلب و فیلیپ حتی در تاریخ سوریه و لبنان و فلسطین، و عمر فروخ در تاریخ الفکر العربی و یا کسانی که نصیریه و اسماعیلیه را با یکدیگر خلط کرده‏ اند؛ نظیر ابو زهره در کتاب تاریخ المذاهب الاسلامیه.

3. کسانی که مطالب را از منابع متعدد گرفته ‌اند و بین اقوال جمع کرده ‏اند؛ نظیر محمد کرد علی در خطط الشام، و محمد عزه دروزه در العرب و العروبه، و عبدالرحمن بدوی در مذاهب الاسلامیین، و مصطفی شکعه در اسلام بلا مذاهب.

4. نویسندگانی که ساحت نصیری ها را از تمام آنچه به آنان نسبت داده ‏اند، بری می ‏دانند؛ نویسندگانی چون منیر شریف در العلویون من هم و این هم، و عارف الصوص در کتاب من هو العلوی، و محمد علی الزعبی صحبی محمصانی در فلسفه التشریع فی الاسلام.

5. کسانی که تلاش کرده‌اند عقاید نصیریه را از لا به لای برخی از مخطوطات به دست آورند؛ مانند عبدالحمید دجیلی و مصطفی غالب.

عثمان هاشم در بخشی از کتاب خود اظهار می‏دارد که دیدگاه مورخان جدید، نظیر اقوال پیشینیان، از گفته‏های افراد مجهول گرفته شده و مؤیدی هم از کتب نصیریه ذکر نشده است. مثلاً شهرستانی که قول داده بود مذهب هر فرقه را از کتاب هایشان معرفی کند، بدان پایبند نماند. فرید وجدی نیز در دایره المعارف از مقاله‏ای که در روزنامه الاهرام منتشر شده و از نویسنده‏ای با نام فاضلی از لازقیه مطلب نقل می‏کند.

اگر دیدگاه های قدیم و جدید را ببینیم، می‏توانیم بگوییم که نصیریه اسم فرقه خاص یا مذهب جدیدی نیست. این اسم یکی از اوصافی است که به دلایل ویژه به شیعه اثناعشری داده شده است. نویسنده دلایل متعددی در تأیید نظر خویش می‏آورد و در نهایت از دریچه آثار علویان به آنان می‌پردازد.[7]