اخلاق پسندیده، مجموعه‌اى از فضایل انسانى است که انسان را زینت بخشیده، به رستگارى می‌رساند. این فضایل اخلاقی را می‌توان به طور کلی به سه دسته تقسیم کرد:

الف) فضایلى که در ارتباط با خدا مطرح است؛ مانند اهمیت دادن به نماز، دعا، ذکر، پرهیز از ریا، خوف و رجا.

ب) فضایلى که در ارتباط با خود انسان مطرح است؛ مانند نظم و انضباط در کارها، غنیمت شمردن فرصت‌ها، پرهیز از بیهوده‌گویی.

ج) فضایلى که در ارتباط با دیگران مطرح است؛ مانند تواضع، راستى و راست‌گویى، برادرى و اتحاد، مردم‌دارى، امانت‌دارى، رعایت حقوق پدر و مادر.[1]

هرکدام از سه دسته‌ی اخلاق پسندیده و فضایل اخلاقی، آثار و فواید مثبت و ارزنده‌اى در سعادت دنیوى و اخروى انسان دارند که در منابع اخلاق اسلامی به طور مفصّل به آنها پرداخته شده است.

در این‌جا به به طور خلاصه و فهرست‌وار به برخی از آثار مثبت و نیک فضایل اخلاقی در آدمی از نگاه آیات و روایات پرداخته می‌شود:

یک. قرآن کریم تهذیب نفس و کسب ملکات اخلاقى را با اهمیت شمرده است، به‏گونه‌اى که اگر کسى در قیامت، از فضایل اخلاقى برخوردار نباشد، روى سعادت را نخواهد دید: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ الَّا مَنْ اتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ»؛[2] روزى که هیچ مال و فرزندى سود نمی‌دهد، مگر کسى که دلى پاک به سوى خدا بیاورد.

دو. قرآن کریم اخلاق حسنه و تهذیب نفس را مایه‌ی رستگارى آدمى و رذایل و گناهان را موجب خُسران و زیان انسان می‌شمارد: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها»؛[3] که هر کس خود را تزکیه کرد، رستگار گشت، و هر کس خود را با گناه آلوده ساخت، زیان‌کار شد.

یکی از نمونه‌های دسته‌ی سوم فضایل اخلاقی، «گشاده‌رویی و اخلاق نیک» است که مانند بسیارى از فضایل اخلاقى دیگر، علاوه بر داشتن حُسن ذاتى در نظر دین، فرد و فطرت آدمى، از پیامدهاى نیکویى نیز برخوردار است؛ از جمله به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

1. زدودن کینه‌ها: در معاشرت‌ها و داد و ستدهاى کارى و اجرایى، ممکن است برخى کدورت‏ها در میان افراد بروز کند که چندان خوشایند نباشد، بهترین ابزار مبارزه با این‌گونه کدورت‌ها، گشاده‌رویى است. رسول اکرم(ص) در این‌باره مى‏فرماید: «حُسْنُ الْبِشْرِ یَذْهَبُ بِالسَّخیمَةِ»؛[4] خوش‌رویى، کینه را می‌زداید.
2. جلب محبت خدا و مردم‏: هر انسانی، به اکسیر گرانب‌هاى محبت از جانب خدا و بندگان مؤمن او نیازمند است. این پدیده ارزشمند در سایه گشاده‌رویى به دست می‌آید. حضرت امام باقر(ع) می‌فرماید: «صَنِیعُ الْمَعْرُوفِ وَ حُسْنُ الْبِشْرِ یُکْسِبَانِ الْمَحَبَّةَ وَ یُقَرِّبَانِ مِنَ اللَّهِ وَ یُدْخِلَانِ الْجَنَّة»؛[5] نیکوکارى و خوش‌رویى، محبّت‌آفرین‌اند، انسان را به خدا نزدیک و داخل بهشت می‌کنند.
3. زدودن لغزش‌ها: امام صادق‌(ع) فرمود: «انَّ الْخُلْقَ الْحَسَنَ یَمیثُ الْخَطیئَةَ کَما تَمیثُ الشَّمْسُ الْجَلیدَ»؛[6] همانا خوش‌خُلقى گناه را ذوب می‌کند، چنان‌که خورشید یخ را ذوب می‌کند.
4. آسانى حساب: امام علی(ع) فرمود: «... وَ حَسِّنْ خُلُقَکَ یُخَفِّفِ اللَّهُ حِسَابَک‏»؛[7] خلق خود را نیکو گردان تا خداوند حساب تو را [در قیامت] آسان گیرد.
5. امام صادق(ع) فرموده است: «الْخُلُقُ الْحَسَنُ جَمَالٌ فِی الدُّنْیَا وَ نُزْهَةٌ فِی الْآخِرَةِ وَ بِهِ کَمَالُ الدِّینِ وَ الْقُرْبَةُ إِلَى اللَّهِ تَعالی»؛[8]‏ اخلاق نیک و پسندیده؛ جمال و زیبایی در دنیا و گشایش و خوشى در آخرت است، و با آن آیین و دین هر کسى کامل می‌گردد، و موجب کمال انسان و قرب او به پروردگار متعال است».

خلاصه: فضایل و کمالات اخلاقی، آثار ارزنده‌اى در سعادت دنیوی و اخروی انسان دارد. هر کس مى‏خواهد، به سعادت ابدى، دست یابد، لازم است که صفحه دلش را از رذایل اخلاقى و اخلاق ناپسند پاک کرده، فضایل اخلاقى را جایگزین آن نماید.

[1]. یوسفیان، نعمت الله، اخلاق اسلامى، ج 1، ص 39، قم، اداره آموزش‌هاى عقیدتى سیاسى نمایندگى ولى فقیه در سپاه، چاپ اول، 1376ش.

[2]. شعراء، 88 – 89.

[3]. شمس، 9 – 10.

[4].  ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 45، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.

[5].  محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 12، ص 344، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.

[6]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 100، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[7]. شیخ صدوق، أمالی، ص 210، تهران، کتابچی، چاپ ششم، 1376ش. 

[8]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 8، ص 449.