براى روشن شدن پاسخ، ابتدا باید با حقیقت "عصمت" آشنا شد،[1] تا عصمت در برابر گناه را در افراد معصوم شناخت.

علامه طباطبائى می‌گوید: منظور از "عصمت" وجود امرى است در انسان معصوم که باعث حفظ او از وقوع در آنچه که جایز نیست(مثل خطا و معصیت) می‌‏شود.[2] البته از نظر ایشان، انبیاى الاهى(و تمامى اولیا و هدایت شدگان خاص) داراى عصمت مطلق‌اند و عصمت خطیئه(و خطا) مصادیق فراوانى را شامل می‌‏شود که می‌‏تواند تمامى اقسام عصمت را در برگیرد، لکن به دلیل این‌که فقط عصمت از گناهان مورد سؤال قرار گرفته است، از پرداختن به تمام جوانب و اقسام عصمت خوددارى گردیده است و براى اطلاع افزون‏تر به کتاب‏هاى مربوط مراجعه گردد.[3] از نظر ایشان "عصمت" نتیجه‏ى علم معصوم به عواقب گناه است؛ یعنى علم و شعور معصومان به آثار گناهان به گونه‏اى است که هیچ‌گاه مغلوب قواى دیگر انسانى نشده، بلکه مسلط بر آنان است.[4]

در مورد "عصمت" نظریه‏ى دیگرى وجود دارد که می‌‏گوید: "معصوم بر اثر بالا بودن مراتب شناخت خداوند متعال و دلباختگى نسبت به جمال و کمال حق به خود اجازه نمی‌دهد که گامى بر خلاف رضاى او بردارد، و عشق و علاقه انسان به معبود و درک جمال و جلال او و آگاهى از نعمت‏هاى بی‌پایان او در حق وى، آن‌چنان در روحش خضوع و فروتنى به وجود می‌‏آورد که هرگز به فکر گناه نمی‌‏افتد، چه رسد به این‌که مرتکب گناه شود".[5]

حاصل این دو نظریه این است که در وجود معصوم ملکه‏اى به وجود می‌‏آید که پیوسته عصیان و تجرى و خلاف‌کارى را از زندگى طرد کرده و از گناه و لغزش، پاک و محفوظ نگاه می‌دارد.

انواع عصمت

 عصمت بر دو نوع است: عصمت علمى و عصمت عملى. این دو قسم ذاتاً و حقیقتاً از یکدیگر جدا هستند. ممکن است کسى در ملکه‌ی علم معصوم باشد،[6] ولى در ملکه‌ی عمل معصوم نباشد و بالعکس؛ اما عصمتى که در پیامبران است، جامع هر دو است و پیامبران در علم و عمل معصوم‌اند؛ یعنى هم کردارشان صالح و مطابق با واقع است، هم دانش و علمشان صائب و برخاسته از مبدئى است که هیچ‌گونه اشتباه و سهو و نسیان در آن راه ندارد؛ زیرا به مرحله‏ى عقل مجرد و شهود محض و کشف صحیح راه یافته است که در این مرحله وهم و خیال هم تابع عقل‏اند و هرگز در این مرحله وسوسه‏هاى شیطان راه ندارد؛ زیرا آبشخور جهالت و نادانى و شیطنت‏ها و توهمات تنها منحصر به وهم و خیال است، و محدوده وهم و خیال، همانا وابستگى به جهان طبیعت است، اما در محدوده‏ى عقل ناب شیطان وهم و خیال را نرسد که طرفى ببندد؛ لذا اگر کسى در اندازه‏اى باشد که از عالم ماده و وهم و خیال و توهمات در گذرد و به سرچشمه‏ى حقایق برسد، امکان "عصمت" می‌یابد و نفس ناطقه‌ی او در اثر اشتداد وجودى در رتبه‏ى فرشتگان یا برتر قرار می‌‏گیرد.[7]

ذاتى و انحصارى نبودن عصمت

نکته‌ی دیگرى که باید به آن توجه داشت این است که، ملکه‌ی "عصمت" گرچه تفضل و توفیقى است که از ناحیه‏ى خداوند حاصل می‌‏شود، لکن ملکه‌ی عصمت نه ذاتى است و نه انحصارى، بلکه اختیارى است و غیر از پیامبران، دیگران نیز می‌‏توانند به این ملکه دست یازند؛ زیرا راه ریاضت و تلاش و مجاهدت‏هاى نفسانى براى همگان باز است و دست آوردهاى آن عام و براى عموم است. چنان‌که قرآن می‌‏فرماید: "ان تتقوا اللَّه یجعل لکم فرقاناً"؛^[8]  اگر تقواى الاهى پیشه کنید خدا بر شما فرقان قرار مى‏دهد".

با تهذیب نفس و رعایت تقوا و مواظبت بر اعضا و جوارح و خاطره‏هاى نفسانى و شیطانى، و با خوردن غذاى حلال، و مراقبه و محاسبه و...، می‌‏توان در علم و عمل به این ملکه‌ی شکوه‌مند رسید و اراده‏اى پولادین کسب کرد.

لیکن باید توجه داشت که مقام نبوت و امامت انحصارى است؛ یعنى هر معصومى به آن مقامات دست نمی‌یابد و خداوند پست‏هاى کلیدى و حساس نمایندگى از طرف خود را به هر کس و حتى به هر معصومى نمی‌‏دهد.[9]

اکتسابى بودن عصمت

کلید جواب به تنافى تفضلى بودن عصمت و ثواب، توجه به این نکته است که عصمت در پیامبران و پیشوایان دین و هر معصوم دیگرى ذاتى نیست، بلکه اکتسابى است. منشأ آن ایمان و باور کاملى است که در انسان‏هاى کامل وجود دارد و همواره خود را در محضر خداوند که همه چیز را می‌‏داند و به همه‏ى امور احاطه دارد، مشاهده می‌‏کنند؛ و لذا صدور گناه از معصومین(ع) ممتنع ذاتى نیست؛ زیرا اگر ممتنع ذاتى و محال بالذات بود، مقدور نمی‌‏بود و اگر مقدور نمی‌‏بود، مورد تکلیف قرار نمی‌‏گرفت.

وانگهى، اگر گناه و معصیت ذاتا محال باشد، اطاعت و فرمان‌بردارى ذاتاً ضرورى خواهد شد! و در این صورت، اطاعت نیز مورد تکلیف قرار نمی‌‏گیرد و دیگر مجال براى انذار و تبشیر، وعد و وعید باقى نخواهد ماند، و از این‌رو است که فرشتگان مکلف نیستند؛ چون عصمت ذاتى دارند، نه اختیارى.

اما در ملکه‌ی عصمت اکتسابى و غیر ذاتى، "اختیار" وجود دارد و می‌توان فعل و ترک را قبل از انجام آن به صورت "قضیه‌ی ممکنه" بر معصوم نسبت داد و هرچند که صدور گناه از معصوم محال عادى است، ولى این یک امتناع بالاختیار است که با داشتن اختیار منافات ندارد. این هم به دلیل این است که معصوم زشتى و قیامت گناه را می‌بیند و خواطرش همه رحمانى است، و نه شیطانى.[10]

پس چنین نیست که یک معصوم در قبال گناه نکردنش اجر نداشته باشد، بلکه او نیز یک انسان عادى است: "قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحى‏ إِلَیّ"؛^[11] اى پیامبر، بگو که من نیز بشرى مانند شما هستم، فقط به من وحى می‌‏شود".

ولى با عنایات و تفضلات خداوند و در پرتو ایمان کامل و عشق به خدا و تقواى در سطح ‏عالى به مقام عصمت نایل شده است، اما به هر حال اختیار گناه از او سلب نشده است و هر زمان که بخواهد می‌‏تواند مرتکب معصیت شود، ولى با اختیار خود و کسب مدد از قدرت الاهى با اراده‏ى قوی‌‏اى که دارد در مقابل تسویلات نفس اماره و شیطان مقاومت می‌‏کند و خویشتن را به گناه آلوده نمی‌‏کند، و در قبال این مبارزه‏ى با هواى نفس اجر خود را می‌‏برد.

و چه بسا بتوان گفت: اجر خوبی‌‏هاى یک معصوم و گناه نکردن او مضاعف باشد؛ زیرا خوبى از افرادى که انتظار بالایى از آنان می‌‏رود دو نتیجه دارد: یکى این‌که با نفس مبارزه کرده است، و دیگر این‌که هتک حرمت مقام خود را ننموده و آن پست و مقام خود را آبرومند نگاه داشته است. چنان‌که اگر مرتکب عمل خلافی شود، گناه او دو برابر و بلکه چندین برابر محاسبه خواهد شد؛ زیرا اوّلاً: مرتکب عمل سوء شده، و ثانیاً: هتک حرمت مقام الاهى خود را کرده است؛ و از این‌رو در آیات قرآن مشاهده می‌‏شود که اخطارهاى شدیدى به پیامبران داده است که به عنوان مثال به پیامبر خاتم(ص) می‌‌‏فرماید: "لئن اشرکت لیحبطّن عملک"؛^[12] اگر شرک ورزى تمام اعمال نیک تو تباه خواهد شد".

نتیجه این‌که: عصمت داشتن منافاتى با اجر داشتن نزد خدا ندارد. و فرد معصوم، هم به دلیل انجام اعمال نیک، و هم به خاطر خویشتن‌دارى در مقابل گناه و مشتهیات اجر می‌‏برد.

[1]. ر. ک: «عصمت انبیا از دیدگاه قرآن»، 112؛ «معنای عصمت»، 1738؛ «مفهوم عصمت و امکان عصمت افراد»، 249؛ «عصمت انسان‌هاى معمولى»، 104.

[2]. طباطبائى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 134 (کلام فى عصمة الانبیاء)، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[3]. ر. ک: همان، ج 2، ص 136 – 134؛ ج 5، ص 77 - 75؛ جوادى آملى، عبداللَّه، تفسیر موضوعى قرآن کریم، ج 3، ص 292 - 197.

[4]. همان، ج 5، ص 78.

[5]. سبحانى، جعفر، منشور جاوید، ج 5، ص 14.

[6]. لازم به ذکر است، اگر چه عصمت عملی برای دیگران قابل دست‌رسی است، اما اکثر علما معتقدند که عصمت علمی برای دیگران(غیرمعصوم) قابل دست‌رسی نیست.

[7]. ر. ک: تفسیر موضوعى قرآن مجید، ج 3، ص 202 - 199.

[8]. انفال، 29.

[9]. تفسیر موضوعى قرآن مجید، ج 3، ص 208.

[10]. همان، ص 208 و 209 با تلخیص و اندکى تغییر.

[11]. کهف، 110.

[12]. زمر، 65.