پیامبر اسلام(ص) در سال ششم هجری برای انجام عمره، عازم مکه شده و به منطقه حُدیبیّه رسیدند. وقتی مشرکان از حرکت پیامبر(ص) آگاه شدند، برای مقابله با ایشان از مکه بیرون آمدند. البته در نهایت، این صف‌آرایی‌ به نبرد نیانجامید، بلکه قریش و مسلمانان، هر دو، نمایندگانی را برای مذاکره فرستاده و در نهایت قرار شد که در این مرحله، پیامبر(ص) و اصحابش به مدینه بازگشته، اما فضا برای انجام حج و عمره در آینده و نیز روابط مسالمت‌آمیز میان طرفین هموار شود. این قرارداد صلح بعدها به «صلح حدیبیه» معروف شد.[1]
مفاد این صلح‌نامه از قرار زیر بود:
1. دو طرف متعهد مى‏شوند که به مدت ده سال از نبرد با هم خودداری کنند، تا امنیت اجتماعى و صلح عمومى در نقاط عربستان مستقر شود.
2. اگر یکى از اهل مکه بدون اجازه رؤسای خود فرار کرده و به مسلمانان بپیوندد؛ محمد باید او را به قریش بازگرداند، ولى اگر فردى از مسلمانان به جانب قریش بگریزد؛ حکومت مکه موظف نیست که او را به مسلمانان بازگرداند!
3. مسلمانان و قریش مى‏توانند با هر قبیله‏اى که خواستند پیمان برقرار کنند.(و طبیعتاً بر اساس قانون و عرف آن زمان، نبرد با آنان نیز از سوی طرف مقابل ممنوع خواهد بود).
4. محمد و یاران او امسال از همین نقطه به مدینه باز مى‏گردند، ولى در سال‏هاى آینده مى‏توانند آزادانه، به مکه آمده و خانه خدا را زیارت کنند؛ مشروط بر این‌که سه روز بیشتر در مکه توقف نکنند و سلاحى جز سلاح مسافر - که همان شمشیر است - همراه نداشته باشند.
5. امضا کنندگان متعهد مى‏شوند که اموال یک‌دیگر را محترم بشمارند و حیله را ترک کرده و قلب‏هایشان به یک‌دیگر خالى از هرگونه کینه باشد.
6. مسلمانان مقیم مکه، به موجب این پیمان مى‏توانند آزادانه شعائر مذهبى خود را انجام دهند و قریش حق ندارد آنان را آزار دهد و یا مجبور کند از آیین خود برگردند و یا آنان را به باد تمسخر بگیرند.
7. مسلمانانى که از مدینه وارد مکه مى‏شوند، مال و جانشان محترم است.[2]
همان‌طور که مشاهده می‌شود ماده سوم این قرارداد حاکى از این است که مسلمانان و قریش مى‏توانند با هر قبیله‏اى پیمان ببندند. بر اساس این ماده، قبیله «خزاعه» با مسلمانان هم‏پیمان شده و پیامبر(ص) دفاع از آب و خاک و جان و مال آنان را بر عهده گرفت و قبیله «بنى کنانه» - که رقیب و همسایه قبیله «خزاعه» بود – با قریش هم‏پیمان گشت.[3]
به دنبال این پیمان بود که سال بعد و در سال هفتم هجری، مسلمانان با کمال آزادى، به زیارت خانه خدا رفته و مراسم مذهبى و وظایف اسلامى خود را در برابر دیدگان هزاران دشمن بت‏پرست انجام دادند.[4]
در سال بعد از آن، پیامبر(ص)، سپاهی سه هزار نفرى را به فرماندهى سه تن از افسران ارشد اسلام، به کرانه‏هاى شام براى تنبیه فرمانروایان نصب شده از طرف کشور روم - که مبلغان بى‏پناه اسلام را ناجوانمردانه کشته بودند - اعزام کرد. این سپاه در نزدیکی دهکده موته نبردی با دشمنان داشت که بعدها به جنگ موته معروف شد.[5]
هر چند بیشتر سپاه اسلام در این مأموریت به سلامت برگشته و جز سه افسر و چند سرباز، تلفات دیگری نداشتند، ولى آنان با پیروزى چشم‏گیرى که از مجاهدان اسلام انتظارش مى‏رفت، بازنگشتند و عملیات آنها بیشتر به حالت «جنگ و گریز» شباهت داشت.[6]
انتشار این خبر در میان سران قریش، موجب جرأت و جسارت آنان گردید و آنان تصور کردند که نیروى نظامى اسلام به ضعف و ناتوانى گراییده و مسلمانان روح سلحشورى و سربازى خود را از دست داده‏اند.
از این‏رو، تصمیم گرفتند که معادلات منطقه را به نفع خود دگرگون کنند و در همین راستا قبیله «بنو بکر» - که تیره‌ای از قبیله «کنانه» بود – را مسلح کرده و آنان را تحریک کردند که شبانه به قبیله «خزاعه» - که هم‏پیمان مسلمانان بود – یورش برند. در این نبرد، تعدادی از قریشیان نیز شرکت داشته و افرادی از قبیله «خزاعه»، کشته، زخمی و اسیر شدند! این رفتار خصمانه، نقض پیمان «حدیبیه» به شمار آمده و صلح و آرامش دو ساله را از میان برداشت.[7]
در نتیجه این یورش شبانه، گروهى از قبیله خزاعه که در بستر آرمیده و یا در حالت عبادت بودند، کشته و اسیر شده و عده‏اى از آنان نیز خانه و آشیانه را ترک گفته و به مکه - که سرزمین «امنى» براى عرب به شمار مى‏رفت - پناه بردند. آوارگانى که به مکه آمده بودند به خانه «بدیل بن ورقاء»[8] رفته، ماجرای نبرد را برای او گزارش کردند.[9]
«عمرو بن سالم»، رئیس قبیله «خزاعه» نزد پیامبر اسلام(ص) که هم پیمان قبیله‌شان بود، شتافت. او وارد مدینه شده و یکسره به مسجد آمد و در میان مردم ایستاد. اشعار جان‏سوزى که حاکى از مظلومیت و یاری‌خواستن آنان بود را قرائت کرد و پیامبر(ص) را به احترام آن پیمانى که با قبیله «خزاعه» بسته بود، سوگند داد و از حضرتشان کمک می‌خواست. او، این جمله را به منظور تحریک عواطف و روح سلحشورى مسلمانان، زیاد تکرار مى‏کرد و مى‏گفت: «قتلنا و قد اسلمنا؛ در حالى‌که مسلمان بودیم، قتل‌ عام شدیم».[10]
پیامبر(ص) در برابر انبوهى از مسلمانان به ندای مظلومیت آنان پاسخ داده و رو به او کرد و گفت: «اى عمرو! به کمک شما خواهیم شتافت!».[11]
چیزى نگذشت که «بدیل بن ورقاء» که ریش سفید قبیله خزاعه بود نیز با گروهى از اعضای قبیله‌اش براى استمداد، خدمت پیامبر(ص) رسیده و همکارى «قریش» با «بنى بکر» را در کشتن جوانان «خزاعه» به اطلاع حضرتشان رسانیدند.[12]
از آن طرف، مشرکان قریش دریافتند که عملى بر خلاف پیمان حدیبیه انجام داده و قرارداد صلحشان را زیر پا گذاشته‏اند؛ از این‏رو براى اینکه آن پیمان با خطر مواجه نشود، پیشواى خود ابوسفیان را روانه «مدینه» کردند تا به هر شکلى که شده، سرپوشى بر گناهان و تعرضات خود بگذارند.[13]
اما واقعیت آن بود که این پیمان نقض شده بود و واکنش طرف مقابل نیز مشروع به شمار می‌آمد و بر این اساس و باتوجه به اینکه عدم واکنش مناسب از سوی مسلمانان، نقطه ضعفی از جانب آنان ارزیابی شده و مشرکان را برای نقض مجدد پیمان تشویق و ترغیب می‌کرد، پیامبر اسلام(ص) تصمیم گرفت که با فتح مکه، امنیتی پایدار را ایجاد نماید و تدابیری که اندیشیده شد، در نهایت منجر به آن شد که بدون کمترین خونریزی، مکه در سال هشتم هجری به تصرف مسلمانان درآید.

---