شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی (ره) ، مشهور به شیخ طوسی، فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و محدث برجسته شیعه امامیه، یکی از بزرگ ترین مفاخر فرهنگی ایران و اسلام است. علامه حلی (ره) او را این گونه معرفی می کند: "محمد بن حسن طوسی سرآمد دانشمندان و پیشوای آنهاست، جایگاهی بزرگ و مقامی با عظمت دارد، شیخ دانشمندی موثق و مورد استناد است و در اخبار و رجال و فقه و اصول و کلام و علوم ادبی مهارت داشته است، کلیه فضائل منسوب به اوست، در تمام متون اسلام کتاب نوشته است، عقائد شیعه را در اصول و فروع تهذیب نمود و ملکات نفسانی را در علم و عمل با هم جمع کرد."[1]

شیخ طوسی (ره) در زمینه های مختلف علمی مهارت داشته و کتاب های ارزشمندی را به رشته تحریر در آورده است از جمله در علم کلام ، 16 کتاب نوشته است که یکی از کتب کلامی ایشان، کتاب (الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد) است که مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در معرفی کتاب الاقتصاد می گوید: این کتاب از عیون مؤلفات شیخ طوسی (ره) بوده و در عین حجم مختصرش، درباره بسیاری از مسائل مهم علم کلام مثل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد و بسیاری از فروعات فقهی مثل طهارت، صلاة، صوم، زکات، حج و جهاد بحث کرده است.[2]

شیخ طوسی (ره) این کتاب را به درخواست یکی از علمای زمان خود نوشته[3] و آن را در دو بخش تنظیم نموده است که در بخش اول آن مسائل مربوط به علم کلام و در بخش دوم بعضی از ابواب فقه یعنی از باب طهارت تا باب جهاد بحث شده و در هر دو بخش بنای شیخ بر اختصار بوده و پس از ذکر مسائل مربوط به علم کلام، می فرماید: ما به طور مستوفی در این باره در کتاب تلخیص الشافی بحث کرده ایم و ...

شیخ در بخش اول در بحث توحید به مطالب زیر پرداخته است:

1. اثبات وجود خالق، ایشان در این زمینه می فرماید: اختلافات و تفاوت های وقایع طبیعت و گوناگون بودن موجودات از آن حکایت می کند که برای جهان سازنده ای موجود است که غیر از اجسام است؛ زیرا تنوع کار و گوناگون بودن نتایج عمل دلیل است بر آنکه مبدأ اصلی، اجسام را عالمانه و حکیمانه ساخته و هر کاری را به تناسب مورد خود انجام داده است. بنابراین، طبیعت و امور مربوط به آن، مبدأ وجود اشیاء نیستند؛ زیرا خاصیت ذاتی طبیعت یک نواخت بودن اثر است.[4]

2. حدوث عالم، شیخ (ره) می گوید: وجود خالق عالم که خالقی زنده و توانا و دور از قانون علیت است وجودش بدون آغاز بوده و حدی ندارد، اما همه چیز غیر از او، آغاز وجودی دارد؛ زیرا جهان با اراده ساخته شده است و نتیجه عمل ارادی بعد از انجام دادن عمل حاصل خواهد شد و عمل بعد از وجود انجام دهنده آغاز می گردد، لذا عالم که عمل خداست حادث بوده و قدیم نیست.[5]

3. ایشان قانون الواحد (الواحد لا یصدر عنه الا الواحد، از علت واحد فقط یک معلول صادر می شود) را باطل کرده و می فرماید: چون خدا قادر علی الاطلاق است، لذا انجام معالیل کثیره او مانعی نداشته و قانون الواحد در مورد خدا جاری نمی شود.[6]

4. انکار جبر از عمل خالق متعال: شیخ طوسی (ره) می گوید: قاعده جبر در مقام خالقیت راه ندارد؛ زیرا جبر مربوط به طبیعت است و جسم بی جان ممکن نیست اثر خود را در جا بگذارد و اثر با مؤثر همیشه همراه است لکن موجود زنده توانا هیچگونه جبری در کارش نیست و می تواند کار معینی را انجام بدهد و یا ترک کند.[7]

همچنین در بحث عدل به مطالب زیر پرداخته است:

1 اختیار و استطاعت و قدرت انسان در انجام فعل؛ چرا که به نظر ایشان اصل قادر بودن و صحت افعال از انسان، اصلی بدیهی است.[8]

2 تکلیف؛ ایشان در بحث تکلیف درباره صفات تکلیف، صفات مکلف، صفات مکلف به (فعل مورد تکلیف) و هدف تکلیف بحث می کند.[9]

3 قاعده لطف؛ شیخ طوسی (ره) قاعده لطف را به کلی پذیرفته و مسائل اساسی زیادی را بر این قاعده مبتنی می سازد. ایشان در باب قاعده لطف به چند مطلب متذکر می شوند:

الف. لطف چیزی است که مکلف را به انجام واجب بر می انگیزاند و از قبیح بر کنار می دارد.

ب. دلیل لزوم امام را این قاعده دانسته و می فرماید: چون ریاست و امامت لطفی در واجبات عقلانی است لذا واجب است.

ج. مسئله آلام و شرور؛ ایشان شرور را بر دوقسم حسن و قبیح دانسته و می فرماید: شرور قبیح سه علت دارد: 1. چون ظلم است قبیح است. 2. چون مفسده است قبیح است. 3. چون عبث است قبیح است و اگر غیر از این سه قسم باشد قبح ندارد، بلکه حسن است و می فرماید: خداوند متعال الم و شری که ظلم و عبث و مفسده باشد را انجام نمی دهد، بلکه الم و شر الاهی به صورت ظاهر شر بود و در حقیقت منافع فراوانی داشته و مثل هدایا و اضاحی (قربانی) است که خدا برای بنده اش هدیه ای به عنوان بلا می فرستد.

و در ادامه مباحث عدل، درباره مسائل مربوط به و اجبات شرعیه، آجال و ارزاق، وعد و وعید، ایمان و کفر، احکام مکلفین در برزخ و قیامت و امر به معروف و نهی از منکر بحث می کنند.

در بحث نبوت به مسائلی مربوط به تعریف نبی، ارسال رسل ار طرف خدا، ضرورت ارسال رسل، راه شناخت پیامبران الهی از طریق معجزه و شرایط معجزه بودن فعل نبی، معجزه پیامبر خاتم (ص)، جهات اعجاز قرآن کریم پرداخته است[10].

در بحث امامت به مسائل مربوط به وجوب و ضرورت امامت، صفات امام، ادله قرآنی و روایی بر امامت حضرت علی (ع) ادله اثبات امامان دوازده گانه پرداخته اند.[11]

در بخش دوم نیز به طور اختصار به مسائل فقهی پرداخته اند.

این کتاب چندین بار چاپ شده است و نسخه های فراوانی از آن وجود دارد که برخی از آن نسخه ها، به قرار زیر است.

1. نسخه مکتبة جامع چهلستون العامة طهران به خط عبد المجید بن مظفر بن حسن ... توبلی کوری.

2. نسخه مکتبة العلامة الحجة المحقق السید محمد علی روضاتی باصبهان که همراه با مجموعه ای از کتب سید محمد بن زین العابدین موسی چاپ شده است که در هر دو نسخه اشتباهات تصحیفی فراوانی وجود دارد.[12]

3. نسخه مکتبة الامام الحکیم فی النجف نسخة کتبها محمد بن طاهر سماوی در تاریخ 10 جمادی الآخر سال 1336 هـ ق.

4. نسخه مکتبة الامام امیر المؤمنین (ع) نجف که ناسخ و تاریخ چاپ آن معلوم نیست.

5. نسخه مکتبة الحجة الشیخ علی آل کاشف الغطاء که ناسخ و تاریخ چاپ آن معلوم نیست.

6. نسخه مکتبة الامام الرضا (ع) در مشهد.

7. نسخ های فراوانی تحت رقم 1430، 2969، 920 در کتابخانه مرکزی طهران وجود دارد.

8. نسخه موجود در دارالکتب المصریه قاهره که فقط مشمل بر بخش عبادات است.[13]

9. نسخه نفیس به خط مرحوم حاج سید محمد خوانساری چهار سوقی برادر صاحب روضات الجنات.[14]

10. نسخه کتابخانه شیخ محمد حسین بن محمد قاسم قومشهی نجفی.

11. نسخه شیخ هادی آل کاشف الخطاء که از اول مسائل اعتقادی تا آخر اعداد الصلوت در آن ذکر شده است.

12. نسخه سید محمد باقر حفید آیت الله طباطبائی که مشتمل بر بخش عبادات است.[15]