درباره اولین و آخرین آیه یا سوره‌ای که بر پیامبر اکرم(ص)، نازل شد، نقل‌های مختلفی وجود دارد که البته می‌توان بین آنها جمع کرد.
الف. اولین آیه یا سوره
اکثر مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، اتفاق نظر دارند[1]، اولین مرتبه‌ای که قرآن نازل‌ شد، زمانی بود که رسول اکرم(ص) در غار حِرا، مشغول عبادت بودند. این جریان به لحظه‌های اولیه بعثت پیامبر اسلام(ص) مربوط می‌شود که جبرئیل بر ایشان نازل شده و آیات اولیه سوره «علق» را به آن‌حضرت تعلیم داد.[2] در این جریان، سه آیه یا پنج آیه اول سوره علق نازل شد.[3] بنابر این، اولین آیاتی که به پیامبر نازل شد، آیات اولیه سوره علق بود.
با این همه، سه قول دیگر نیز در این‌باره وجود دارد:
1. اولین آیاتی که نازل شد، مربوط به سوره «مدّثر» می‌شود. مستند این نظر، روایتی است که جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده است: پیامبر خدا(ص) به من فرمود: «من در غار حرا بودم. پس از این‌که از غار خارج شده و به وادی(دره) وارد شدم، ندایی شنیدم. به اطراف خود نگاه کردم [ولی چیزی ندیدم]. آن‌گاه به آسمان نگاه کردم، ناگهان جبرئیل را دیدم. دچار لرزه شدم. سپس نزد خدیجه رفتم. با دستور من، مرا با جامه بپوشانند. در این حال بود که خداوند این آیات را نازل کرد: ای جامه به خود پیچیده! بپا خیز و مردم را انذار کن».[4]
همین‌طور از متن روایت برمی‌آید، هیچ کلامی در این روایت وجود ندارد که اشاره‌ داشته باشد این آیات اولین آیاتی هستند که نازل شده و شاید این برداشت و اجتهاد خود جابر بن عبدالله بوده که تصوّر کرده، این اولین آیاتی بوده‌اند که نازل شده‌اند. همچنین در برخی از متون این روایت آمده که پیامبر می‌فرمود: «مدت زمانی، نزول وحی قطع شد تا این‌که وقتی داشتم راه می‌رفتم، صدایی از آسمان شنیدم... سپس خدا این آیه را نازل کرد...».[5] این روایت‌ها صراحت دارد که سوره مدثر، اولین سوره‌ای نبوده که نازل شده است.
2. عده‌ای دیگر گفته‌اند: اولین سوره‌ای که بر پیامبر نازل شده، سوره «حمد» است.[6]
بدون تردید پیامبر اکرم(ص) به همراه همسرش و حضرت علی(ع) از ابتدای بعثت نماز می‌خواندند و مسلم است که بدون سوره حمد، امکان خواندن نماز نیست. بنابر این، باید زمان نزول سوره حمد را اوائل بعثت بدانیم.[7]
3. عده‌ای نیز گفته‌اند که اولین آیه، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» است که نازل شده است.[8]
به هر حال، می‌توان بین این چهار قول متفاوت به نوعی جمع کرد. بدین صورت که بگوییم: اولین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، آیات اول سوره علق بوده و اولین سوره‌ای که به طور کامل و یک‌جا بر ایشان نازل گردیده، سوره «حمد» بوده است. آیات اولیه سوره مدّثر نیز، اولین آیات، پس از دوره فترت نازل شده است. آیه «بسم الله» نیز در ابتدای هر سوره - غیر از سوره توبه - قرار دارد و به طور طبیعی در صدر اولین آیاتی که نازل شده، قرار داشته است. شاهد این مدعا روایاتی است که سوره علق را اولین سوره می‌دانند. در این روایات آمده: «اولین چیزی که بر پیامبر نازل شد، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَق بود».[9]
ب. آخرین سوره و آیه
طبق آنچه که در روایات وارد شده، آخرین سوره‌ای که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد، سوره «نصر» است.[10] همچنین مسلّم است که سوره برائت، بعد از فتح مکه و در سال نهم نازل شده است.[11] و این درحالی است که با توجه به مضمون سوره نصر که بشارت فتح مکه را می‌دهد و نیز از نقل‌هایی که زمان نزول آن‌را دو سال قبل از رحلت پیامبر(ص) ذکر کرده‌اند،[12] چنین به دست می‌آید که این سوره، قبل از سوره توبه نازل شده است. 
برخی دیگر گفته‌اند؛ آخرین آیه‌ای که نازل شد، آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّه‏»[13] است. اما درباره آیه مربوط به حادثه غدیر خم؛ یعنی آیه اکمال دین،[14] نیز گفته شده این آیه، آخرین آیه‌ای است که نازل شد.
آیات دیگری نیز همچون آیه «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَة»،[15] آیه ربا[16] و آیه «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُم‏»،[17] نیز به عنوان آخرین آیه، نام برده شده‌اند ولی این اقوال قابل توجه نیست.[18]
با توجه به نقلی که زمان نزول آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً» را روز عید قربان در مِنی می‌داند، می‌توان چنین نتیجه گرفت: آخرین سوره کاملی که یک‌جا نازل شده، سور «عصر» است. آخرین سوره‌ای که آیات ابتدایی آن نازل شد، سوره «توبه» است و آخرین آیه‌ای که بر پیامبر نازل شد، آیه اکمال دین است؛ زیرا با نزول این آیه و عملیاتی شدن مضمون آن در روز هجدهم ذی‌حجه، دین اسلام کامل شد و نعمت خدا بر مسلمانان به نهایت خود رسید.
درباره آخرین آیه دعایی که نازل شد، مطلبی در منابع معتبر روایی و کتب علوم قرآنی، یافت نشد.
ج. فاصله زمانی نزول، بین آیات یک سوره
درباره نزول آیات یک سوره طی مراحل مختلف باید بدانیم که هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرّحمن الرّحیم» آغاز می‌شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید؛ تا موقعی که «بسم الله» دیگری نازل می‌شد و سوره دیگری آغاز می‌گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می‌افتاد پیامبر اکرم(ص) با اشاره جبرئیل دستور می‌داد تا آیه‌ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود؛ مانند آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» که گفته‌اند از آخرین آیاتی است که نازل شده است، اما پیامبر(ص) دستور فرمودند آن‌را بین آیات ربا و آیه دین در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند.[19] به عبارت دیگر، بخش‌های مختلف یک سوره، معمولاً به صورت مرتب و پشت سرهم نازل می‌شد و کمتر اتفاق می‌افتاد که به صورت نامنظم نازل شود. بنابر این، فاصله زمانی بین نزول آیات یک سوره، چندان طولانی نبود.

---