طرز تفکّر و عقیده هر شخص را از راه های متعددی می توان به دست آورد از جمله :

1- بررسی آثار علمی و ادبی که از او به یادگار مانده است. ما از میان ذخایر علمی و ادبی حضرت ابوطالب و قصائد طولانی وی، قطعاتی چند انتخاب نمودیم که بر ایمان حضرت ابوطالب دلالت دارد و مضمونش چنین است: "اشخاص شریف و فهمیده بدانند که محمد(ص) بسان موسی و مسیح پیامبر است، همان نور آسمانی را که آن دو در اختیار داشتند او نیز دارد و تمام پیامبران به فرمان خداوند، مردم را راهنمایی و از گناه باز می دارند، سران قریش! تصوّر کرده اید که می توانید بر او دست بیابید در صورتی که آرزویی را در سر می پرورانید که کمتر از خواب های آشفته نیست، او پیامبر است وحی از ناحیه خداوند بر او نازل می گردد"[1] ایشان در بخش دیگری از اشعار خود سروده اند: "قریش آیا نمی دانید که ما او (محمد) را مانند موسی پیامبر یافته ایم و نام و نشان او در کتاب های آسمانی قید گردیده است و بندگان خدا محبّت مخصوصی به وی دارند و نباید درباره کسی که خدا محبّت او را در دل ها به ودیعت گذارده ستم کرد."[2]

همچنیین در جای دیگر آورده اند: "اى برادرزاده تا ابوطالب در میان خاک نخوابیده و لحد را بستر نساخته هرگز دشمنان به تو دست نخواهند یافت" به آن چه مأموری آشکار کن، از هیچ کس مترس و بشارت ده و چشمانی را روشن ساز، مرا به آیین خود خواندی و می دانم تو پند دهنده من هستی و در دعوت خود امین و درستکاری، حقّا که کیش محمد(ص) از بهترین آئین ها است."[3]

دلالت این اشعار و کلمات بر ایمان راسخ حضرت ابوطالب (ع) واضح و غیر قابل انکار است.

2- طرز رفتار و کردار او در میان جامعه:

 حضرت ابوطالب شخصیتی است که در طول زندگی خود حتی برای یک لحظه  راضی نشد برادر زاده عزیزش آزرده و دلشکسته شود و علیرغم تمام مشکلات و عدم امکانات زحمت بردن او را به شام همراه خود پذیرفت.

اعتقاد او به فرزند برادر تا آن جایی است که او را همراه خود به مصلّی برده و خدا را به مقام او قسم داد و باران رحمت طلبید.

وی در راه حفظ پیامبر(ص) لحظه ای از پای ننشست و سه سال آوارگی و زندگی پر مشقت در شکاف کوه و اعماق درّه (شعب ابیطالب )را بر ریاست و سیادت مکّه ترجیح داد تا آن جا که این آوارگی سه ساله او را فرسوده و بیمارکرد و چند روز پس از نقض محاصره اقتصادی بدرود حیات گفت.

ایمان او به پیامبر(ص) یه قدری قرص و محکم بود که راضی بود تمام فرزندان گرامی خود کشته شوند ولی او زنده بماند، وقتی آیه شریفه "و انذر عشیرتک الاقربین" نازل شد و پیامبر تمام اعمام و خویشاوندان خود را دور خود جمع کرد و آئین اسلام را به آنها معرفی کرد، ابوطالب به او گفت: "برادر زاده عزیزم قیام کن! تو والا مقامی !حزب تو از گرامی ترین حزب هاست! تو فرزند مرد بزرگی هستی!، هر گاه زبانی تو را آزار دهد، زبان های تیزی به دفاع از تو بر می خیزد و شمشیرهای برّنده آنها را می رباید به خدا سوگند، اعراب مانند کودک نسبت به مادرش در پیشگاه تو خاضع خواهند شد."[4]

3- عقیده دوستان و نزدیکان بی غرضش در حقّ او:

الف: وقتی امام علی(ع) خبر ارتحال ابوطالب را به پیامبر(ص) داد وی سخت گریست و به علی(ع) دستور غسل و کفن و دفن را صادر نمود و از خدا برای او طلب مغفرت کرد.[5] در حالی که غسل و کفن و دفن میّت مسلمان واجب بوده و انسان کافر غسل و کفن و دفن ندارد.[6] و هیچ مسلمانی حق ندارد برای کافر از خداوند طلب مغفرت نماید[7].

ب: امام باقر(ع) می فرماید: ایمان ابوطالب بر ایمان بسیاری از مردم ترجیح دارد و امیر مؤمنان دستور می داد از طرف وی حج به جا آورند.[8]

ج:امام صادق(ع) فرمود: حضرت ابوطالب(ع) همانند اصحاب کهف است که در دل ایمان داشتند و تظاهر به شرک می کردند از این جهت دو بار مأجور خواهند بود.[9]

این روایت دلیل بر آن است که در مقاطعی از عمر خود، برای حفظ اسلام و جان پیامبر ایمان خود را کتمان نموده است اما این کتمان نه تنها هیچ خدشه ای به ایمان او وارد نمی سازد که نشانه درجه والای ایمان و اجرمضاعف او در پیشگاه خداوند است.

د: علماء امامیّه، زیدیه به پیروی از اهل بیت(ع) همگی اتّفاق دارند که ابوطالب یکی از افراد برجسته اسلام بوده و روزی که جان از بدنش خارج گردید، دلی مالامال از ایمان و اخلاص به اسلام و مسلمانان داشت و در این باره کتاب ها و رساله های زیادی نوشته اند.[10]

ر: بسیاری از علمای بزرگ اهل سنّت مثل علّامه برزنجی،شیخ ابراهیم حنبلی و ابن جوزی  و... و نیز همه علمای بزرگ شیعه مثل امین الاسلام طبرسی، محمد باقر مجلسی، علاّمه شیخ ابو جعفر،ابن فتال نیشابوری، سید عبد الله شبر، محقق راوندی، شیخ صدوق، علامه کراجکی، سید بن طاووس، سید مرتضی و ...به ایمان ابوطالب شهادت داده و تصریح کرده اند.[11]

اما دو آیه ای که در متن سؤال به آن اشاره شده و آنها را مرتبط به روایت امام سجاد (ع) دانسته اند باید گفت که معلوم نیست روایت مربوط به این دو آیه باشد؛ زیرا آن حضرت می فرماید: "راستى در شگفتم که چرا برخى مى‏پندارند که ابوطالب کافر بوده است! آیا نمى‏دانند که با این عقیده بر پیامبر و ابوطالب طعنه مى‏زنند؟ مگر نه این است که در چندین آیه از آیات قرآن از این موضوع منع شده است که زن بعد از اسلام آوردن در قید زوجیت کافر خود نماند و این مسلم است که فاطمه بنت اسد از پیشگامان در اسلام است و تا پایان عمر ابوطالب همسرش بود[12]" و بر فرض که این روایت مربوط به این آیات(مدنی) باشد[13] دلالت این روایت بر ایمان حضرت ابوطالب مشکل می شود اما با توجه به  این که این حدیث مرفوعه است و از حیث سند اعتباری ندارد این مشکل حل می شود و همانگونه که ملاحظه شد برای اثبات ایمان ابوطالب نیازی به خصوص این روایت نداریم.

بررسی حدیث از حیث سند

حدیثی که از امام سجاد (ع) نقل شده از چند جهت ضعیف است:

1- هیچ منبع معتبر حدیثی شیعه مثل کتب اربعه و غیره آن را نقل نکرده اند و تنها کتاب "إیمان أبی طالب"[14] این روایت را نقل نموده است.

2- راوی این حدیث ابو علی موضح است که در کتب تراجم و رجال از او یاد نشده است تنها در کتاب "اعیان الشیعه" سید محسن امین، این طور معرفی شده است:

فی الریاض اسمه عمر بن الحسین بن عبد الله بن محمد الصوفی بن‏ یحیى بن عبد الله بن محمد بن عمر بن أمیر المؤمنین علی (ع) العمری العلوی الکوفی المعروف بالموضح[15].

3- همان طور که ملاحظه می شود او با هفت واسطه به امیرالمؤمنین (ع) می رسد که محمد بن عمر بن أمیر المؤمنین پسر عمو و هم طبقه امام سجاد محسوب می شود از این رو موضح که با پنج واسطه به محمد بن عمر بن أمیر المؤمنین می رسد نمی تواند از امام سجاد به طور مستقیم روایت کند.

با توجه به ادله ای که بیان شد اگر در هر چیز تردید کنیم در این حقیقت هیچ کس نمی تواند تردید کند که ابوطالب از حامیان درجه اول اسلام و پیامبر بود حمایت او از پیامبر و اسلام به حدى بود که هرگز نمى‏توان آن را با علایق و پیوندهاى خویشاوندى و تعصبات قبیله‏اى تفسیر کرد.

نمونه بارز آن داستان شعب ابوطالب است همان که گفتیم همه مورخان نوشته‏اند هنگامى که قریش پیامبر و مسلمان ها را در یک محاصره اقتصادى و اجتماعى و سیاسى شدید قرار دادند و روابط خود را با آنها قطع کردند ابوطالب یگانه حامى و مدافع حضرت سه سال از همه کارهاى خود دست کشید و بنى هاشم را به دره‏اى که در میان‏ کوه‏هاى مکه قرار داشت و به شعب ابوطالب معروف بود برد و آنجا سکنى گزید.

فداکارى را به جایى رسانید که اضافه بر ساختن برج هاى مخصوصى به خاطر جلوگیرى از حمله قریش هر شب پیامبر را از خوابگاه خود بلند مى‏کرد و جایگاه دیگرى براى استراحت او تهیه مى‏نمود و فرزند دلبندش على (ع) را به جاى او مى‏خوابانید[16] ما معتقدیم هر کس تعصب را کنار گذاشته و بیطرفانه سطور طلایى تاریخ را درباره ابوطالب مطالعه کند با ابن ابى الحدید شارح نهج البلاغه هم صدا شده و مى‏گوید:

و لو لا ابوطالب و ابنه             لما مثل الدین شخصا و قاما

فذاک بمکة آوى و حامى             و هذا بیثرب جس الحماما[17]

یعنی :"ر گاه ابوطالب و فرزند برومندش نبود هرگز دین و مکتب اسلام به جاى نمی ماند و قد راست نمى‏کرد ابوطالب در مکه بیارى پیامبر شتافت و على (ع) در یثرب (مدینه) در راه حمایت از اسلام در گرداب مرگ فرو رفت!"

براى اطلاع بیشتر از ایمان ابوطالب که در تمام دوران حیاتش حامى پیامبر (ص) و مدافع او بود و سر بر فرمانش داشت و روایات و شواهدى که در مورد ایمان جناب ابوطالب وجود دارد به ترجمه المیزان، ج ‏7، ص 80 و تفسیر نمونه ج 5 ، ص 191 - 198 و الغدیر جلد 8 مراجعه فرمائید.