در برابر کسانی که از راه علم ازلی خداوند، برای نظریه جبر، استدلال می آوردند، باید این گونه پاسخ داده شود که: «خداوند از ازل می داند که انسان با اختیار خود اعمال را انجام می دهد». این پاسخ با علم جامع و ازلی خداوند منافات ندارد؛ زیرا خدواند از ازل می داند که او کارها را با اختیار خود انجام می دهد؛ همان گونه که با خالقیت خداوند نیز منافات ندارد؛ چون خداوند از ازل چنین اراده کرده که این عمل بر اساس اراده و اختیار انسان تحقق پیدا کند؛ چنان که این پاسخ با اختیار انسان نیز ناسازگار نیست.



به نظر می رسد دلیل این گفتار شما که گفته اید: این پاسخ با علم جامع خداوند ناسازگار است و آن را نقض می کند، این است که علم خداوند چون عین ذات خدا است پس علم خداوند، علت نیز است؛ بنابراین آن مثالی که بیان کرده اند مناسب نیست زیرا علم غیر خدا هیچ گاه نمی تواند علت برای افعال دیگران باشد.


اما همان گونه که اشاره کردیم علم خداوند هر چند از آن جهت که عین ذات خدا است، علت برای معلوم نیز است؛ ولی باید دقت داشت که علم خداوند که علت برای وقوع پدیده ها می باشد، آن علم جامع و کامل است؛ یعنی علم به مجموعه علل و شرایط تحقق یک حادثه؛ و در مورد افعال انسان چون یکی از اجزای و شرایط آن اختیاری بودن است به گونه ای که اگر از روی اختیار محقق نشود برخلاف علم ازلی الاهی خواهد بود؛ بنابراین آن علم جامع و کامل الاهی نه تنها با اختیار منافات ندارد، بلکه اختیار انسان را اثبات می کند . در مورد آن مثال و تمثیل نیز باید توجه داشت که در تمثیل  مشابهت از همه جهات لحاظ نمی شود؛ این نوع مثال ها فقط برای توضیح این جهت است که آگاهی و علم (افرادی مانند مدیر مدرسه و ..) موجب سلب اختیار نمی شود. البته اساساً چون چیزی شبیه خدا نیست "لیس کمثله شئ"[1]؛ باید در مورد هر تمثیل و مثال برای خداوند گفت:


ای برون از وهم و قال و قیل من       خاک بر فرق من و تمثیل من


برای آگاهی بیشتر به نمایه زیر مراجعه شود:


سؤال شماره 2084 (سایت: 2135)، نمایه: علم خداوند و اختیار انسان.
 

---