در قرآن کریم، آیه ای وجود دارد که صراحتا نشانگر آن است که میان مرگ و معاد، عالم میانه ای، به نام عالم برزخ وجود دارد. ^[1] موارد دیگری را نیز در این کتاب آسمانی می توان یافت که در آنها، از اشخاصی که زندگی دنیا را ترک نموده و هنوز به روز قیامت نرسیده اند، سخنانی نقل شده و یا وضعیت آنان در این آیات، ترسیم می شود ^[2] که از آنها نیز می توان به وجود عالم برزخ پی برد.

روایات بسیاری نیز در کتاب ها و منابع شیعه و اهل سنت مشاهده می شوند که به بیان جزئیات دقیق تری از آن عالم می پردازند. ^[3]

براین اساس، باید اصل وجود برزخ را مسلم دانست، اما در ارتباط با جزئیات موجود در آن، دانشمندان دینی؛ با استفاده از این منابع؛ به تجزیه و تحلیل پرداخته و نظریات مختلفی را در این زمینه ابراز داشته اند.

اوائل المقالات نیز، نام کتابی است که شیخ مفید -از بزرگان شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری- آن را در پاسخ گویی پرسش های مختلف عقیدتی؛ از جمله، زندگی در عالم برزخ؛ تألیف نموده و طبیعتا، پاسخ های موجود در آن نیز، استنباطات آن بزرگوار از آیات و روایات بوده و نشانگر نظریات شخصی ایشان و نه کل جامعه شیعه می باشد.

با این مقدمه، به پرسش شما برگشته و آنچه، به نقل از تفسیر الکاشف بیان نموده اید را مستقیما از کتاب اوائل المقالات دنبال خواهیم نمود. ^[4]

شیخ مفید در این کتاب با پذیرش اجمالی عالم برزخ، وضعیت افراد را در آن عالم مورد بررسی قرار می دهند. ایشان می فرمایند: ما می توانیم، وضعیت افراد را بعد از مردن، در یکی از این چهار گروه بررسی نماییم:

اول؛ آن که زنده و در نعمت بوده و در مجاورت ائمه باشند. دوم؛ آن که زنده و در عذاب باشند. گروه سومی هم وجود دارد که ما دقیقا سرنوشت آنان را ندانسته و در ارتباط با کیفیت زندگی برزخی آنان به یقینی دست نیافته ایم و اصولا شک داریم که آیا آنان از زندگی برزخی برخوردارند، یا خیر؟ و در نهایت گروه چهارم؛ شامل افرادی می باشد که زندگی برزخی نداشته و در حد میانی دنیا و آخرت، کاملا مرده و بی احساس هستند.

ایشان سپس به ترتیب زیر به تجزیه و تحلیل گروه های چهارگانه فوق می پردازند:

1. اشخاصی که در دنیا، بصیرت کاملی در شناخت خود داشته، وظایف الاهی خود را به خوبی و درستی انجام داده اند، در عالم برزخ نیز زنده بوده و از نعمت های پروردگار استفاده می نمایند.

2. گروهی در دنیا نسبت به مذهب حق، عناد و لجاجت داشته اند؛ یعنی با این که توانایی شناسایی حق را داشته و یا آن را شناخته بودند، اما با این وجود به دلیل منفعت های مادی و دنیوی، به مخالفت با آن برخاسته و به صورت مستمر و دائم، مرتکب گناهان بزرگ می شدند. این گونه افراد نیز بعد از مرگ و در عالم برزخ، زنده بوده و بر خلاف دسته اول، در عذاب و اندوه به سر خواهند برد.

3. افرادی نیز وجود دارند که معتقد به دین حق بوده، اما با این حال، مرتکب گناهان کبیره می شوند. البته ارتکاب گناه از سوی آنان، به دلیل عناد و لجبازی و یا حلال و مجاز شمردن آن گناهان نیست، بلکه به علت چیرگی هوای نفس و شهوت است. حال اگر چنین افرادی، تا زمان مرگ توبه واقعی ننمایند، وضعیتشان در عالم برزخ چیست؟

شیخ مفید (ره) پاسخ می دهند که وضعیت چنین افرادی برای ما مشخص نیست و شک داریم که خداوند چه سرنوشتی برای آنان در نظر گرفته است و آیا:

1-3. آنان را در عالم برزخ، زنده نگاه داشته و دچار عذاب می نماید، تا بدین وسیله، آنان قبل از روز قیامت به مجازات کردار زشت خود رسیده باشند و با توجه به این که مجازات در قبر و برزخ را تحمل نموده اند، پاک شده از عذاب دوزخ در امان بوده و به بهشت بروند.

2-3. و یا این که این دسته افراد، زندگی برزخی نداشته و تنها در روز قیامت به پرونده اعمالشان رسیدگی شود و خداوند بنابر خواست و تشخیص خود، برخی از آنان را لایق عذاب دانسته و به جهنم بفرستد و گروهی دیگر را مشمول عفو و رحمت خود نموده و از مجازات آنان گذشت نماید.

در نهایت، شیخ مفید (ره) نتیجه می گیرد که ما، با توجه به آیات و روایاتی که در دسترس داریم نتوانسته ایم وضعیت دقیق این دسته را مشخص نماییم، و گویا خداوند بنا داشته که وضعیت آنان، از دید ما بندگان مخفی بماند.
به عبارتی، آنان با آنکه در عالم برزخ هستند، اما درکی از لذت و رنج در آنجا نداشته و مانند افرادی هستند که به خواب عمیقی فرو رفته و از اطراف خود بی‌خبرند.
 

4. دو گروه دیگر نیز وجود دارند که شامل افراد به ظاهر با ایمانی می شوند که حتی اندک شناختی از دین ندارند و نیز اشخاص بی ایمانی که ایمان نیاوردنشان به دلیل عناد و لجبازی نبوده، بلکه زمینه لازم فرهنگیِ معرفی و شناخت دین، برایشان فراهم نشده بود. به عبارت دیگر، در استضعاف فرهنگی به سر می برند. به عقیده شیخ مفید(ره) این دو گروه؛ حیات برزخی نداشته و میان مرگشان تا روز قیامت، کاملا مرده و بی احساس خواهند بود.

برای دریافت خلاصه ای از آنچه شیخ مفید (ره) بدان معتقد است، بار دیگر، پاسخ اجمالی را مطالعه نموده و در ضمن، مجددا توجه شما را به این نکته جلب می نماییم که دسته بندی فوق، استنباط شخصی ایشان بوده و ممکن است، دانشمندان دیگری از شیعه، برداشت های دیگری از آیات و روایات داشته و طبیعتا نظریات اجتهادی دیگری را بیان نمایند.

همچنین؛ در ارتباط با زندگی میانی و یا عالم برزخ؛ پرسش های دیگری نیز در این سایت وجود دارد ^[5] که برای دریافت اطلاعات بیشتر، می توانید به آنها مراجعه فرمایید.