دعا یکی از کارهای عبادی است که در آیات قرآن و روایات فراوان به آن سفارش شده است. چنان‌که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: "بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را ...".[1]

در آیۀ فوق علاوه بر این‌که دعا از جنبۀ مقدمی و برای رسیدن به مقصود و حاجت، مورد توجه قرار گرفته است: "ادعونی استجب لکم"، از جنبۀ ذی المقدمی نیز لحاظ شده است: "ان الذین یستکبرون عن عبادتی ...".

یعنی؛ دعا هم طلب است و هم مطلوب (چه مستجاب شود و چه نشود، مطلوب است)، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه و هدف. سرّ اصرار و تأکید روایات هم در همین نکته نهفته است.[2]

از امام باقر(ع) سؤال شد کدام عبادت بهتر است؟ فرمودند: "چیزی نزد خدای عز و جل بهتر از این نیست که از او درخواست شود و از آنچه نزد او است خواسته شود و کسی نزد خدای عز و جل مبغوض‌تر نیست از آن کس که از عبادت او تکبر ورزد (سرپیچی کند) و آنچه نزد او است درخواست نکند".[3]

هم‌چنین در روایات آمده است که هیچ حاجت کوچکی را به جهت کوچک بودنش رها نکنید؛ زیرا آن‌کس که حاجات کوچک به دست او است، همان کسی است که حاجات بزرگ در اختیار او است.[4]

در همین راستا امام صادق‌(ع) فرمود: "خداوند دوست ندارد که مردم در انجام حاجات به همدیگر اصرار کنند، ولی برای خود آن‌را دوست دارد".[5]

با توجه به این‌که دعا از عبادات است، قطعاً دارای مصلحت و به صلاح دعا کننده است، اما باید به این نکته توجه داشت که دعا نیز؛ مانند دیگر عبادات دارای احکام، آداب و شرایط است. اگر دعایی دارای شرایط و آداب بود، بیقین اجابت را به دنبال دارد و اگر به اجابت مقرون نبود، بدیهی است که موانع استجابت دعا؛ نظیر نبود خلوص نیت، نفاق، غذای حرام، ترک صدقه و انفاق در راه خدا و ... .[6] مانع از استجابت آن شده است.

به عبارت دیگر، دعا و درخواست از درگاه خداوند، هر چند سبب می‌شود که انسان به بعضی از خواسته‌های خود نایل شود، اما به معنای آن نیست که هر خواسته‌ای با دعا و توسّل بر آورده گردد، بلکه دعا نیز امری قانون‌مند است و شرایط و موانعی دارد. از جمله:

1. باید با کمال اعتقاد و اخلاص در نیت صورت گیرد؛ چرا که عطایای الاهی به اندازۀ نیّت خالصانه، سرازیر می‌شود. حضرت على(ع) می‌فرماید: "بخشش الاهی به اندازۀ [اخلاص در] نیّت است".[7]
2. خواسته و حاجت انسان باید معقول و مشروع باشد؛ یعنی از جهت تشریعی، دعا کننده نباید چیزی را از خداوند طلب کند که در آن انجام حرام یا ترک واجبی باشد؛ مثل دعا برای دوری و ترک ارحام در حالی‌که صلۀ رحم واجب است و ... .
3. دعا باید در کنار به کارگیری اسباب و عوامل طبیعی باشد؛ یعنی دعا کننده باید به قوانین تکوینی خداوند توجه داشته باشد؛ زیرا از جهت تکوینی و طبیعی، گاه استجابت دعای کسی غیر ممکن، یا خارج از سنن الاهی است، و یا باید برای استجابت، مقدماتی را طی کند و مقدمات مادی و فرا مادی استجابت دعایش را فراهم نماید؛ مثلاً مردی که در خانۀ خود نشسته و می‌گوید خدایا به من روزی ده، از جانب خدا خطاب می‌شود: آیا به تو دستور ندادم که به جست‌وجوی روزی بروی؟
4. از شرایط بسیار مهم و مؤثر در استجابت دعا و توسل، ایمان و عمل صالح است. طبیعی است، کسی که پیمان خویش را در برابر خداوند شکسته است، نباید انتظار داشته باشد هر خواسته‌ای را به سرعت اجابت یافته ببیند.
5. گاهی زمان مناسب برای تحقق مطلوب و خواستۀ شخص فرا نرسیده است. در چنین حالتی با طول کشیدن زمان اجابت، در شخص حالت انابه و تضرع به درگاه الاهی ایجاد می‌شود و رابطۀ معنویش با خدا طول می‌کشد و در نتیجه ارتباط او با خدا محکم‌تر می‌شود.

در حقیقت، خود توفیق بر دعا و توسل، اوج عبودیت و بندگی و نشانۀ لطف و عنایت حضرت حق به انسان است و الطاف و رحمت‌های بزرگ‌تری را به دنبال دارد.

6. گاهی برآورده شدن حاجت شخص، به مصلحت و نفع وی نیست و صلاح او در عدم استجابت آن است: "بسا چیزی را خوش نمی‌دارید و حال آن‌که برای شما خوب است. و بسا چیزی را دوست می‌دارید و حال آن‌که برای شما بد است، خدا می‌داند و شما نمی‌دانید".[8]

در چنین حالتی به ظاهر حاجت شخص برآورده نمی‌شود، اما این به نفع و صلاح او است و در واقع دعای او - که درخواست خیر و مصلحت خود است - به گونه‌ای پنهان و غیر آشکارا برآورده می‌شود.

در هر صورت خداوند، به جهت دعا و توسل انسان، اجر عظیمی به او عطا می‌کند و وی از نعمت ارتباط و تقرب به خدا بهره‌‌مند می‌شود.

پس هیچ‌گاه باب رحمت الاهی به سوی کسی بسته نیست. چه حاجتش بر آورده شود، و چه بنابر مصلحت شخص، در ظاهر برآورده نشود؛ چرا که این‌گونه دعاها در واقع اجابت پنهانی دارد.[9] از طرفی خود دعا و توسل انسان، لبیک و اجابت الاهی است.[10]

نتیجه این‌که:

1. اگرچه در آداب دعا سفارش شده است که بر خواستۀ خود اصرار کنید، ولی در حصول نتیجه نباید شتاب و عجله کرد، باید زمان وقوع استجابت را به خدای حکیم واگذار کرد و به فعل او راضی بود. شاید استجابت سریع دعا، به صلاح دعا کننده نباشد و یا به طور کلی، آنچه خواسته شده به صلاح دعا کننده نبوده که در این صورت یا جای‌گزین خواهد شد و یا در قیامت به نحو بالاتری به بنده خواهد رسید. ولی با وجود شرایط دعا، استجابت قطعی است.[11]
2. آنچه از ما خواسته شد، دعا کردن است و طبیعی است که انسان به صلاح خود دعا می‌کند، اما نباید این دعا با شرایط و آداب گفته شده منافات داشته باشد که بدیهی است از این منظر، دعایی که فاقد شرایط است؛ مثلا مخالف قوانین تکوین و تشریع است فاقد مصلحت نیز هست، ولی ممکن است دعایی از دیدگاه ما دارای مصلحت باشد و مخالفتی با عقل و شرع نداشته باشد، اما استجابت آن به صلاح ما نباشد. پس تشخیص نهایی این‌که استجابت آن به صلاح ما است یا نه، بر عهدۀ خدا است نه بنده؛ زیرا احاطۀ دقیق به همۀ مصالح، فرع بر علم بی‌پایان است که در اختیار بندگان نیست.
3. از آنچه بیان شد روشن خواهد شد که متن موجود در سؤال "هیچ وقت چیزی را به زور از خدا نخواهید شاید به صلاحتان نباشد"، نیازمند به اصلاح و توضیح است؛ زیرا اگر شما با رعایت آداب و شرایط دعا کردید و به نظر خودتان منافاتی با قوانین تکوین و تشریع نداشت و به صلاح دنیا و آخرتتان بود، باید اصرار نمایید و به صرف این‌که شاید به صلاح من نباشد، نباید از اصرار دست بردارید، اما اگر با این حال مستجاب نشد، باید گفت که حتما مصلحتی غیر از آنچه من فکر می‌کردم در کار بود و باید ادب را رعایت کرد. به هر حال ما وظیفه داریم که بر اساس عقل و فهم خود، حکم کنیم و خدا بر اساس دانایی خود؛ یعنی اگر ما تشخیص دادیم که به صلاحمان است اصرار می‌کنیم، و همین اصرار خود به صلاح ما است و موجب می‌شود ارتباط ما با خدا قوی‌تر شود؛ یعنی از جنبۀ مقدمی ممکن است به صلاح ما نباشد، اما از جنبۀ ذی المقدمی در هر حال به صلاح ما است.[12]

[1]. مؤمن، 60. "وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی‏ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین" پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعاى) شما را بپذیرم! کسانى که از عبادت من تکبّر می‌ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ می‌‏شوند!».‏

[2]. برای آگاهی بیشتر، نک: مطهری، مرتضی، فقه و حقوق (مجموعه آثار)، ج 23، ص 781 – 785، قم، صدرا، چاپ اول، بی‌تا.

[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 466، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[4]. همان، ج 2، ص 467، ح 6.

[5]. همان، ج 2 ، ص 475، ح 4.

[6]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 20، ص 152، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[7]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 399، نامه 31، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. البته ممکن است این جمله‌ی حضرت علی(ع) به گونه‌ی دیگری نیز معنا شود؛ یعنی مراد حضرت این باشد که «بخشش الاهی به اندازه‌ی خود نیّت است، اگر چیزهای کوچک را از خدا طلب کردی همان به تو داده می‌شود و اگر امور با ارزش و مهم را خواستی به همان می‌رسی. پس بهتر است که انسان همت بالایی داشته باشد.

[8]. بقره، 216.

[9]. در آیات و روایات بر استجابت قطعی دعاها تاکید شده و آمده است که هیچ بنده‌ای دست به درگاه خدا نگشاید، مگر این‌که خدای متعال شرم کند که آن‌را بازگرداند، تا این‌که از فضل و رحمت خود برآن قرار دهد. نک: کافی، ج 2، ص 471، ح 2.

[10]. نک: روحانی، سید محمد کاظم، شفاعت و توسل، ص 51-69.

[11]. در روایت آمده است، وقتی ثواب و پاداش بنده‌ای که در دنیا دعا کرده بود و مستجاب نشده بود، در آخرت به او  داده می‌شود و او کثرت آن پاداش را می‌بیند. آرزو می‌کند ای کاش هیچ دعایی در دنیا برای او مستجاب نمی‌شد!. نک: کافی، ج 2، ص 490 - 491، ح 9.

[12]. «شرایط و راه‌های استجابت دعا»، 2145؛ «شرایط استجابت حتمى دعا»، 197؛ «سریع الاجابه ترین دعاها»، 871؛ «دعا برای رفع گرفتاری و مشکلات»، 36280.