خدای متعال در قرآن کریم قرآن روشن می‌فرماید: «بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را .....».[1]

در آیه علاوه بر این‌‌که دعا از جنبه‌ی مقدمی و برای رسیدن به مقصود و حاجت، مورد توجه قرار گرفته است: «ادعونی استجب لکم»، از جنبه ذی المقدمی نیز لحاظ شده است: «ان الذین یستکبرون عن عبادتی ...».

یعنی؛ دعا هم طلب است و هم مطلوب -چه مستجاب شود و چه نشود، مطلوب است-، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه و هدف. و سرّ اصرار و تأکید روایات هم در همین نکته نهفته است.[2]

به عبارت دیگر؛ فلسفه و هدف اولی دعا؛ خود دعا کردن و زنده نگهداشتن حالت دعا است. و اگر کسی توفیق دعا کردن پیدا کرد باید مطمئن باشد که مورد عنایت خدا قرار گرفته و در حقیقت خواسته‌ی اصلی او که مناجات، سخن گفتن و ارتباط با خدا بوده به دست آمده است؛ اما دریافت خواسته‌ی مورد نظر، هدفِ در مرتبه دوم است که برای به اجابت رسیدن آن باید شرایطی را در نظر داشت و رعایت کرد؛ از جمله این‌‌که:

1. انسان از خدا چیزی را بخواهد که حرام نباشد، یا به ضرر دیگران نباشد.
2. دعایی که در آیات و روایات، سفارش فراوان به آن شده، دعا و درخواست درباره‌ی حاجات و حوایج معنوی است؛ مانند درخواست توفیق برای اطاعت اوامر الهی و ترک محرّمات، دعا برای جامعه اسلامی و مؤمنان و ... .
3. اگرچه آموزه‌‌های دینی به ما می‌گوید در امور کوچک و بزرگ دعا کنیم، و در دعا اصرار و پیگیری داشته باشیم، ولی برای تشخیص صلاح و مصلحت در دعا باید، به این نکته توجه کرد که دعا نیز امری قانون‌‌مند است؛ لذا نباید با قوانین تشریعی و تکوینی پروردگار در تعارض باشد.
4. در حصول نتیجه هم نباید شتاب کرد، و باید استجابت را از جهت زمان به خدا واگذار نمود، تا آنچه مصلحت است عمل نماید.[3]
5. از طرفی نیز اموری نظیر «ذکر صلوات در ابتدا و انتهای هر دعا، مراقبت از قلب در برابر وسوسه‌‌های شیطان، قطع امید از غیر خدا و تنها تکیه نمودن بر او»، به استجابت دعا کمک می‌کنند.

انسانی که در همه‌ی امور ذاتاً فقیر و محتاج به وجود بی‌نیاز خدا است، بدون تردید، دعا کردن در همه شرایط، در صورت اجابت و یا عدم اجابت آن به نفع انسان است؛ زیرا اگر دعا به زبان استعداد باشد، دست رد به سینه سائل نمی‌خورد و دعایش پذیرفته خواهد شد. از آن جهت که فیض خداوند کامل و فوق کمال است و اگر پذیرنده، استعداد پذیرش فیض را داشته باشد، فیض الهى از خزینه‌‌هایى که پایان ندارد و کمبودى در آنها ایجاد نمی‌شود، بر او افاضه خواهد شد.

چگونه می‌توان از درگاه چنین خدایی ناامید و مأیوس شد؟ خداوندی که نگاه لطف و رحمتش عالم‌‌گیر است، دعا و مناجات و توبه و بازگشت، را عمومیت بخشیده و همه انسان‌‌ها را به درگاه خویش فراخوانده است. چنانچه می‌فرماید: «اى بندگان من که بر خود ستم و اسراف کرده‌‌اید از رحمت خدا ناامید نشوید».[4]

به‌علاوه؛ صفت یأس و ناامیدی از رحمت خدا، از جمله بزرگ‌‌ترین گناه و کفران الهی محسوب شده و موجبات محرومیت و هلاکت ابدی انسان را فراهم می‌سازد. و باز می‌فرماید: «کیست که ناامید از رحمت خدا شود، مگر گمراهان و اهل ضلالت».[5]

بلکه از بعضى آیات معلوم می‌شود که: «مأیوس نمی‌شوند از رحمت خدا مگر کفّار».[6]

بنابر این، هیچ‌‌گاه نباید از توسل و دعا به درگاه الهی ناامید و مأیوس شد.[7]

[1]. «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی‏ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین»؛ پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا [دعاى] شما را بپذیرم. کسانى که از عبادت من تکبّر می‌ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ می‌شوند».‏ مؤمن، 60.

[2]. ر. ک: مطهری، مرتضی، بیست گفتار، ص 226 – 237، تهران، صدرا.

[3]. ر.ک: «نحوه و چگونگی تشخیص مصلحت در دعا»، سؤال 721.

[4]. زمر، 53.

[5]. حجر، 56.

[6]. یوسف، 87.

[7] برای مطالعه و آگاهی بیشتر، ر. ک: «فلسفه دعا»، سؤال 8961؛ «شرایط استجابت حتمى دعا»، سؤال 197؛ «استجابت دعای گناه‌کاران»، سؤال 1379؛ «منظور از قرب خدا به بندگان»، سؤال 71935.