این کلام امام خمینی برگرفته از احادیث فراوانی است که در کتب روایی معتبر نقل شده است از جمله :

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ وَ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ عِنْدَنَا وَ اللَّهِ سِرّاً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا یَحْتَمِلُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ اللَّهِ مَا کَلَّفَ اللَّهُ ذَلِکَ أَحَداً غَیْرَنَا وَ لَا اسْتَعْبَدَ بِذَلِکَ أَحَداً غَیْرَنَا...؛[1] امام صادق (ع) فرمود: همانا نزد ما سری از اسرار خداوند و علمی از علم الاهی است که نه ملک مقرب و نه نبی مرسل و نه مومن آزموده شده به ایمان توان دریافت آن را ندارد و خداوند کسی را بدان مکلف نکرده است و احدی غیر ما خداوند را به واسطه این علم پرستش ننموده است.

بنابر این مسئله برتری علم و مقامات ائمه باید براساس این روایات بررسی شود و استناد علمای شیعه در امثال این سخنان بر این گونه روایات بوده است.

قبل از پرداختن به بحث مقامات ائمه تذکر این نکته لازم است که افضلیت نوع انسان بر ملائکه جزو مسلمات اسلامی محسوب می شود بنابراین، اینکه ائمه معصومین دارای مقامی برتر از ملائکه باشند به هیچ وجه جای استبعاد نخواهد داشت. اما برتری ائمه نسبت به انبیاء الهی نیز از جهات مختلفی قابل اثبات بوده و باهیچ یک از مبانی اسلامی منافاتی ندارد و بلکه شناخت این مقامات ارتباط تنگانگی با حقیقت معنوی اسلام دارد که وظیفه هر مسلمانی است که نسبت به این مقامات که خصائص انسان کامل است بی اطلاع نبوده و معرفت درستی نسبت به آن داشته باشد. اثبات این مدعا در ضمن نکات ذیل ارائه می شود:

نکته اول: چهارده معصوم حقیقت واحدى دارند، و به تعبیر دیگر؛ از نور واحدی هستند. این اتحاد نورى اهل بیت(ع) به صراحت در روایات بسیارى وارد شده است، البته گاهی پنج تن آل عبا، و زمانی دیگر، همه معصومان، مورد تصریح روایات­اند.

به عنوان نمونه می­توان روایات زیر را از نوع اول و دوم دانست:

الف. قال الله تعالى: «یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ سِنْخِ نُورِی وَ عَرَضْتُ وَلَایَتَکُمْ عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَمَنْ قَبِلَهَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْکَافِرِینَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِی عَبَدَنِی حَتَّى یَنْقَطِعَ أَوْ یَصِیرَ کَالشَّنِّ الْبَالِی ثُمَّ أَتَانِی جَاحِداً لِوَلَایَتِکُمْ مَا غَفَرْتُ لَهُ أَوْ یُقِرَّ بِوَلَایَتِکُم‏...»[2] حدیث فوق از احادیث معراجى است که حق تعالى خطاب به حضرت رسول(ص) مى‏فرماید: اى محمد! من، تو و على، فاطمه، حسن، حسین را از نور خود آفریدم و ولایت ‏شما را بر اهل آسمان و زمین عرضه داشتم، پس هر کس آن را بپذیرد، در پیشگاه من از مومنان بشمار مى‏آید و هر کس آن را انکار کند، نزد من از کافران محسوب مى‏گردد. اى محمد! اگر بنده‏اى از بندگانم سر برآستان عبودیت من بساید تا بدانجا که جسمش فرسوده و نزار شود سپس در حالتى نزد من آید که منکر ولایت ‏شما باشد، هرگز او را نخواهم آمرزید تا آنکه به ولایت ‏شما تقرب جوید.

ب. «یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ ثُمَّ عَرَضْتُ وَلَایَتَهُمْ عَلَى الْمَلَائِکَةِ فَمَنْ قَبِلَهَا کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَنْ جَحَدَهَا کَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِی عَبَدَنِی حَتَّى یَنْقَطِعَ ثُمَّ لَقِیَنِی جَاحِداً لِوَلَایَتِهِمْ أَدْخَلْتُهُ النَّار...»[3]؛ در این روایت به نور واحد بودن همه ائمه تصریح شده است.

نکته دوم: همه اهل بیت(ع) صاحب مقام ولایت هستند^[4]، به این معنا که جانشینان پیامبر(ص) علاوه بر زعامت اجتماعی و عهده داشتن پاسخ­گویی به احکام دینی، انسان­های خود ساخته و معصومی­اند که بر جهان و انسان، نفوذ غیبی دارند و به اذن خدا ناظر بر ارواح و نفوس و قلوب­اند و بر آنها تصرف تکوینی دارند.

علامه طباطبایی (ره) در این باره می­گوید: مقام امامت یک نوع ولایت است بر اعمال مردم از نظر باطن که توأم با هدایت باشد و هدایت در اینجا به معنای رساندن به مقصود است نه تنها راهنمایی و ارائه طریق که کار پیغمبران و رسولان و بلکه عموم مومنانی است که از راه موعظه و نصیحت، مردم را به سوی خدا دعوت می­کنند.[5]

به عبارت دیگر می­توان گفت که ولایت بر دو قسم است: ولایت تشریعی و تکوینی.

ولایت تشریعی به معنای حق تشریع و قانونگذاری است که اختصاص به واجب تعالی دارد و حتی پیامبر (ص) نیز از این حق برخوردار نیست[6] و او تنها منذر، مبشّر، مبلّغ و مبیّن احکام است.^[7]

ولایت تکوینی به معنای توان و اقتدار نفس بر تصرف در ماده کائنات به اذن تکوینی خدا است. به عبارت دیگر؛ صاحب ولایت تکوینی به همّت خودش چیزی را در خارج از محل همّت، خلق می­کند.

بر این اساس؛ تمامی معجزات و کراماتی که اولیای الهی دارند بواسطه همین ولایت تکوینی آنها است و می­توان گفت که، معجزه فعلی[8] همانند: شقّ القمر^[9] و شقّ الشجر^[10] از طرف پیامبر اسلام(ص) و شقّ الارض^[11] و شقّ البحر^[12] در داستان قارون و فرعون از ناحیه حضرت موسى(‏ع) و شقّ الجبل^[13] از سوى حضرت صالح(ع) و شفا دادن اکمه و ابرص و احیاى مردگان^[14] توسط حضرت عیسى(‏ع) و کندن در قلعه خیبر به اعجاز علوى^[15]، چیزی غیر از تصرف انسان کامل در کائنات، به نیروی ولایت تکوینی، نیست.

نکته سوم: ولایت با قرب به خدا و فنای فی الله[16]، و قرب به خدا نیز با اطاعت از خداوند و متخلق شدن به اخلاق الهی، حاصل می­شود؛ یعنی انسان اگرچه نمی­تواند خدا گردد، اما می­تواند خدایی شود. او هر مقدار به منبع لایزال الهی متصل و به خدا نزدیک­تر ­گردد و به خرق حجب ظلمانی و نورانی توفیق یابد و افعال، صفات، ذات خود را نبیند، اسماء و صفات خدا بیشتر در او تجلی پیدا می­کند^[17]. خداوند قدرتش برای تصرف در کائنات نامتناهی است، انسان نیز به اندازه اتصال به قدرت بی­پایان الهی، از قدرت تصرف در کائنات بهره­مند می­شود و... .

در احادیث قدسی آمده است که خدواند فرمود: بنده من مرا اطاعت کن تا تو را مَثَل خودم قرار دهم^[18]؛ فرزند آدم من غنی هستم و فقیر نمی­شوم از من اطاعت کن تا تو را بی­نیاز قرار دهم که فقیر نشوی و من زنده­ام و نمی­میرم، آنچه به تو امر می­کنم اطاعت کن تا تو را زنده دایمی قرار دهم که هرگز نمیری و من به شیء می­گویم باش پس می­شود. از من اطاعت کن تا تو را آن چنان قرار دهم که به شیء بگویی باش پس موجود شود.^[19]

نکته چهارم: مقام ولایت با مقام نبوت فرق­های بسیاری دارد و از جهت رتبه بالاتر از مقام نبوت است.

توضیح اینکه؛ «ولی» در مقام «فنا فی الله» به حقایق الهیه آگاه می­گردد و چون از آن گلشن راز باز آمد، از آن حقایق خبر می­دهد. از این آگاهی به «نبوت عامه» و گاهی هم به «نبوت مقامی» و زمانی به «نبوت تعریف» در مقابل «نبوت تشریع» تعبیر آورده می­شود. «نبی» نیز از حیث «نبوت تعریف»، اخبار از ذات و صفات و افعال حق می­دهد و از حیث «نبوت تشریع»، تبلیغ احکام و تأدیب به اخلاق و تعلیم به حکمت و قیام سیاست، می­کند. قرآن می فرماید: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنین‏»[20]؛ یعنی انسان واصل به منزل احسان، به مشرب موسوی یعنی به نبوت مقامی نایل می­گردد هر چند منصب موسوی یعنی نبوت تشریعی برای او حاصل نشود.[21] بنابراین؛ اگرچه ما نمی­توانیم به مرتبه نبوت، رسالت تشریعی برسیم، اما می­توانیم با انجام عبادات الهی و طی کردن مراحل کمال، به قرب نوافل و بلکه به قرب فرائض نائل شویم و صاحب نبوت مقامی و مقام ولایت گردیم.

فیض روح القدس ار باز مدد فرماید

دیگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد

بهر حال می­توان تفاوت­های مقام ولایت و مقام نبوت را در موارد زیر خلاصه کرد:

1. ولایت جنبه حقانی دارد و نبوت وجهه خلقی ؛به بیانی دیگر؛ نبوت جهت ظاهر ولایت و ولایت جهت باطن نبوت است.

2. انبیاء چون در احدیت وجود فانی شده­اند اطلاع بر حقایق مکنون در غیب وجود دارند و به اعتبار بقاء بعد از فنا و صحو بعد المحو بعثت می­یابند و از آن حقایق خبر می­دهند، اما بهر حال منشاء انباء جهت حقی و ولایت آنهاست.

3. ولی عالم به شریعت و حقیقت است؛ یعنی به ظاهر و باطن آگاهی دارد، اما حوزه بعثت انبیاء و رسولان تنها شریعت و ظاهر است.

4. ولی بر اعمال باطنی و باطن انسان اشراف دارد، لذا باید بی چون و چرا از او اطاعت کرد.

پیر را بگزین که بی پیر این سفر

هست بس پر آفت و خوف خطر^[22]

5. نبی و رسول علم خود را بواسطه ملک و سایر عوامل وحی از خدا می­گیرند، اما علم ولی مستقیماً از باطن حقیقت محمدیه افاضه می­شود.^[23]

6. نبوت و رسالت محدود به مکان و زمان­اند، لذا منقطع می­شوند، اما ولایت اینگونه نیست؛ زیرا ولی از اسماء­الله است^[24] و اسماء­الله باقی و دائمند^[25]. نتیجه اینکه این اسم همیشه مظهر می­خواهد، پس ولایت منقطع نمی­گردد^[26] و انسان کامل مظهر اتم و اکمل این اسم شریف و همچنین صاحب ولایت کلیه است، اما رسول و نبی از اسماء­الله نیستند و رسالت و نبوت از صفات کونیه زمانیه­اند که به انقطاع زمان منقطع می­گردند.

6. ولایت شامل رسالت و نبوت تشریعی و نبوت عامه غیرتشریعی است، لذا از آن به فلک محیط عام تعبیر می­کنند.

7. معطی نبوت و رسالت، اسم ظاهر است که احکامشان متعلق به تجلیه است و معطی ولایت، اسم باطن است که مفید تحلیه است.

8. ولایت باطن نبوت و رسالت است و نیل به این دو مبتنی بر ولایت است.^[27]

نتیجه گیری

از آنچه بیان شد به خوبی معلوم گردید که، اولا: ولایت رسول بالاتر از رسالتش و ولایت نبی بالاتر از نبوتش است، ثانیا: ممکن است ولی­ای را فضل نبوت نباشد، اما بحسب ولایتش اعلم و افضل از نبی­ای باشد. لذا حضرت خضر می­تواند با «انک لن تستطیع معی صبرا»؛ تو هرگز نمى‏توانى با من شکیبایى کنى!، حضرت موسی را عتاب کند و بعد آن را با «ألم اقل انک لن تستطیع معی صبرا»؛ آیا نگفتم تو هرگز نمى‏توانى با من شکیبایى کنى؟!، شدید­تر کند و در نهایت بفرماید: «هذا فراق بینی و بینک»؛ اینک زمان جدایى من و تو فرا رسیده است‏^[28]. و دقیقاً به همین جهت است که بعد از ظهور حضرت مهدی (عج) حضرت عیسی(ع) به آن حضرت اقتداء می­کند[29] با اینکه حضرت عیسی(ع) از پیامبران اولواالعزم است، خلاصه اینکه اگرچه حضرت خضر(ع) و حضرت مهدی (عج) دارای فضل نبوت و منصب تشریعی نبودند، اما از لحاظ ولایت تکوینی، حضرت خضر بر حضرت موسی و حضرت مهدی (عج) بر حضرت عیسی تقدم دارند و افضل اند. و از این روست که حضرت امیر(ع) می­فرماید: «أَرَى نُورَ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشُمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیْطَانِ حِینَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیْهِ(ص)...»؛ روشنایى و نور وحى و پیامبرى را مى‏دیدم و بوى نبوّت را مى‏شنودم. من هنگامى که وحى بر او(ص) فرود آمد، آواى شیطان را شنیدم... و پیامبر(ص) نیز در حقش فرموده است: «إِنَّکَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَى مَا أَرَى إِلَّا أَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِی‏»؛ و مى‏بینى آنچه را من مى‏بینم، جز اینکه تو پیامبر نیستى‏^[30]. امام حسن(ع) نیز بعد از شهادت حضرت علی(ع) می­فرماید: «و الله لقد قبض فیکم اللیلة رجل ما سبقه الأولون إلا بفضل النبوة، و لایدرکه الآخرون‏»؛ بخدا امشب مردى از میان شما رفت که گذشتگان فقط به فضیلت پیغمبرى از او برتر بودند و متاخران بدو نرسند.^[31] یا پیامبر(ص) می­فرماید: «إن لله عبادا لیسوا بأنبیاء یغبطهم النبیون بمقاماتهم و قربهم إلى الله تعالى‏»؛ برای خداوند بندگانی است که پیامبر نیستند، اما انبیاء به مقاماتشان و قرب آنان به خدا، غبطه می­خورند.^[32] در این روایت اخیر علاوه بر بیان تقدم انسان­هایی که پیامبر نیستند بر پیامبران، به سرّ این تقدم نیز تصریح شده است؛ زیرا جمله «و قربهم إلى الله تعالى‏» بیانگر راز تقدم اینان بر پیامبران است و این نکته را نیز از مباحث گذشته دانستیم که کمال قرب چیزی جز ولایت تکوینی نیست.

همچنین قرآن کریم می­فرماید: «وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلا قُلْ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»[33]؛ آنها که کافر شدند مى‏گویند: «تو پیامبر نیستى!» بگو: «کافى است که خداوند، و کسى که علم کتاب نزد اوست، میان من و شما گواه باشند!»

در این آیه، خداوند دو شاهد و گواه معرفی می­کند، یکی خود خداوند و دیگری کسی که نزد او علم الکتاب است. گواهی خداوند با معجزات است که یکی از آن معجزات قرآن است، اما «من عنده علم الکتاب» چه کسانی­اند و از چه ویژگی­ای برخوردارند که گواهی آنان شاهد صدق رسالت پیامبر است؟، در یک جمله باید گفت که منظور از این عبارت حضرت علی(ع) و ائمه اطهار(ع) هستند که از مقام ولایت تکوینی بهره­مندند.

برای روشن شدن این مطلب، گفتارمان را با ذکر داستان حضرت سلیمان و آوردن تخت بلقیس، که در آیات20 تا 41 سوره نمل آمده است، پی بگیریم: هدهد از سرزمین «سبا» خبری به حضرت سلیمان داد که زنى بر آن سرزمین حکومت مى‏کند که همه چیز در اختیار اوست و تخت عظیمى دارد! قومش براى غیر خدا- خورشید- سجده مى‏کنند. حضرت نامه­ای برای ملکه سبا فرستاد که بسوى من آیید در حالى که تسلیم حقّ هستید! اما او در پاسخ هدایایی فرستاد. این هدایا توسط حضرت سلیمان رد شد و... (سلیمان) گفت: «اى بزرگان! کدام یک از شما تخت او را براى من مى‏آورد پیش از آنکه به حال تسلیم نزد من آیند؟» عفریتى از جنّ گفت: «من آن را نزد تو مى‏آورم پیش از آنکه از مجلست برخیزى و من نسبت به این امر، توانا و امینم!» امّا کسى که دانشى از کتاب داشت گفت: «پیش از آنکه چشم بر هم زنى، آن را نزد تو خواهم آورد!» و هنگامى که (سلیمان) آن (تخت) را نزد خود ثابت و پابرجا دید گفت: «این از فضل پروردگار من است، عبارت قرآن در آیه 40 این است: «قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی‏».

پس کسی که در یک چشم برهم زدن توانسته تخت بلقیس را از یمن به فلسطین بیاورد و در کائنات تصرف کند، کسی است که دارای مقام ولایت تکوینی و به بیان روایات صاحب اسم اعظم الهی بوده، و به تعبیر قرآن دارای علمی از کتاب، یعنی بخشی از علم کتاب بوده است. به عبارت دیگر؛ بیان قرآن نشان می­دهد که این شخص از آن رو که به بخشی از علم کتاب دسترسی داشته و صاحب درجه­ای از مقام ولایت تکوینی بوده، توانسته است در کائنات تصرف کند.

پیامبر (ص) در حدیثی به ابوسعید خدری فرمود: «مراد از «الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ»، وصى برادرم سلیمان بن داود است (آصف بن برخیا، خواهر زاده حضرت سلیمان)، و مقصود از «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»، برادرم على بن ابى طالب است‏.[34] بدیهی است که، بین «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» و «قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ»، تفاوت بسیاری است؛ زیرا دومی علم جزئی است و اولی علم کلی[35].

در روایات نیز آمده است که، اسم اعظم الهى هفتاد و سه حرف است که یک حرف آن نزد «آصف بن برخیا» بود، و نزد امامان اهل بیت(ع) هفتاد و دو حرف آن است، و یک حرف آن مخصوص به ذات پاک خدا است[36]. از این رو امام صادق(ع) در ذیل آیه­ای که به داستان آصف بن برخیا اشاره دارد، می­فرماید: «وَ عِنْدَنَا وَ اللَّهِ عِلْمُ الْکِتَابِ کُلُّهُ»[37]؛ و نزد ماست به خدا همه علم کتاب؛ یعنی اگر برای او بخشی از علم کتاب بود در نزد ما اهل­بیت همه آن است. از آنچه بیان شد معلوم گردید که بین دارندگان اسم اعظم الهی (صاحبان ولایت تکوینی) فرق است، بعضی از یک حرف بهره دارند و گروهی دیگر از 72 حرف، اما آیا بین دارندگان این 72 حرف نیز تفاوتی وجود دارد؟ امام صادق(ع) در ذیل آیه 43 سوره رعد فرموده است: «إِیَّانَا عَنَى وَ عَلِیٌّ أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیْرُنَا بَعْدَ النَّبِیِّ (ص)[38]؛ یعنی این آیه ما را منظور داشته است که اوّلمان و افضلمان و بهترین ما بعد از رسول خدا (ص)، علی(ع) است.

در پایان توصیه می شود برای روشن شدن کلیه جوانب این بحث و مطالعه بیشتر در این زمینه، به کتاب "نگرشی عرفانی، فلسفی و کلامی به شخصیت و قیام امام حسین (ع)"[39] مراجعه شود.