در ارتباط با آنچه در پرسش مطرح شده باید به نکاتی توجه داشت:

1. تعبیر به فرشته یا شیطان در مورد نیروها و صفات موجود در ساحت انسان، بویژه در مورد صفاتی، مثل راستی نفرت و طمع، مناسب نیست. البته تعبیر به شیطانی یا ملکوتی و روحانی بودن در مورد این نیروها و صفات، از آن‌ جهت که کار این نیروها و صفات از نوع کار فرشتگان و یا شیاطین و هماهنگ با آنها است، مشکل ندارد.
2. عنصر ایمان چگونه شیطان و یا شیطانی شمرده شده ‌است؟! آیا گوینده این جملات، خود به آنچه گفته ایمان ندارد؟! و اگر دارد، آیا این باور او باوری شیطانی است؟!
3. در منابع دینی علاوه بر نیروهای درونی، وجود نیروهای بیرونی؛ مثل فرشتگان و شیاطین نیز پذیرفته شده است.[1]
4. تأثیر و نقش نیروها و صفات انسان در تقویت رویکردهای مثبت و منفی او مورد پذیرش است و تردیدی در آن نیست. اما ادعای انحصار که هیچ عامل دیگری بر عمل‌کرد انسان تأثیر ندارد قابل پذیرش نیست؛ زیرا مطمئناً وسوسه‌ها و نصیحت‌‌های دوستان و اطرافیان انسان می‌تواند تأثیر مثبت و منفی بر درون و رفتار انسان بگذارد و انکار این موضوع، به نحوی انکار بدیهیات است.[2] پس از چه جهت معتقدیم که عوامل غیبی؛ مانند فرشتگان و شیاطین نمی‌توانند تأثیرگذار باشند؟! و به عبارت دیگر، کسانی که مدعی انحصار هستند، باید مدعای خود را ثابت کنند.[3]

[1]. ر. ک: «شیطان؛ فرشته یا جن »، 100؛ «جایگاه وجودی ملائکه»، 1853؛ «قدرت و توانایى شیطان و جن »، 138؛ «فرق شیطان با نفس اماره »، 928.

[2]. ر. ک: «ذات انسان و تأثیرات آن در رفتار آدمی»، 692؛ «عوامل مؤثر بر رفتار انسان مسلمان»، 36155.

[3]. ر. ک: «تأثیر خدا در زندگی انسان»، 11474؛ «تأثیر محیط، وراثت و ژنتیک بر اختیار انسان»، 93574.