1- علم خدا

مفهوم علم از بدیهى ترین مفاهیم است ولى مصادیقى که از آن در میان مخلوقات مى‌شناسیم مصادیقى محدود و ناقص مى‌باشد و با این ویژگی ها قابل اطلاق بر خداى متعال نخواهد بود. اما عقل مى‌تواند براى این مفهوم کمالى(علم)، مصداقى را در نظر بگیرد که هیچ گونه نقص و محدودیتى نداشته باشد و عین ذات عالِم باشد و این همان علم ذاتى خداى متعال است.

2- حضوری بودن علم خدا

در ابتدا لازم است اشاره ای به تقسیم علم به علم حصولی و حضوری داشته باشیم و اینکه علم خداوند از جنس علم حضوری است و نه حصولی.

در علم حصولی، شخص به وسیله صورت یا مفهوم ذهنی، از شی‏ء یا شخص درک شونده آگاه می‏شود ولی در علم حضوری چنین واسطه‏ای وجود ندارد و علم عالم بدون واسطه به ذات معلوم، تعلّق می‏گیرد و وجود واقعی و عینی معلوم برای عالم منکشف می‏گردد^[1].

علم الهی به تمامی موجودات، از نوع علم حضوری است و تمامی موجودات در نزد خداوند بدون واسطه، موجود می باشند و چنان نیست که علم خداوند به مخلوقاتش، به واسطه صورت و مفهوم ذهنی صورت بگیرد.

3- راه های اثبات علم خدا

مقدمه

علم الهى داراى سه مرتبه است:1ـ علم به ذات 2ـ علم به اشیاء دیگر قبل از ایجاد آنها 3 ـ علم به اشیاى دیگر پس از ایجاد آنها.

در ذیل راههای اثبات علم خدا را بیان کرده و هر یک از این دلایل را بر مراتب علم خدا تطبیق خواهیم کرد:

3-1 برهان نظم

از اینکه تمام موجودات جهان طبق قوانین منظمی آفریده شده است، به خوبی می توانیم دریابیم که جهان هستی از مبداء دانا و عالمی سرچشمه گرفته است. به عبارت دیگر، نظم موجود در جهان هستی، گواهی می دهد که آفریننده آن از تمام خصوصیات وجودی آن ها باخبر بوده است.

برهان نظم، علم سابق الهی به موجودات و علم لاحق او را نیز ثابت می کند.

3-2 فاقد شیء نمی تواند معطی باشد

یکی از راه های اثبات علم الهی، همان راهی است که دراثبات همه صفات ذاتیه می توان از آن بهره جست و آن این است که چون علم در میان مخلوقات، وجود دارد باید کاملترین مرتبه آن در آفریننده آن ها موجود باشد. زیرا هر کمالی که در هر مخلوقی یافت شود از خدای متعال است و بخشنده آن ها باید واجد آن ها باشد تا به دیگران افاضه کند و ممکن نیست کسی که علم را به مخلوقات، افاضه می کند خودش جاهل و ناتوان باشد. پس وجود این صفت کمالی در بعضی از مخلوقات، نشانه وجود آن ها در آفریدگار متعال می باشد بدون اینکه توام با نقص و محدودیتی باشد. به دیگر سخن؛ خدای متعال، دارای علم نامتناهی است.[2]

این برهان، علم واجب هم به ذات خویش و هم به مخلوقات را ثابت می‏کند.

3-3 نا متناهی بودن خدا و احاطه به تمامی عالَم

دلیل دوم بر علم گسترده خدا و آگاهی او از همه موجودات و رویدادهای جهان، همان احاطه و نامتناهی بودن وجود او است؛ زیرا وجودی که در همه جا حاضر باشد طبعاً از همه چیز آگاه است، همان طور که اگر وجودی محدود به زمان خاص یا مکان خاصی باشد از غیر آن زمان و مکان آگاهی نخواهد داشت.

در این مورد به مثال زیر توجه کنید:

در اطاق کوچکی نشسته ایم که فقط روزنه کوچکی به بیرون دارد و از آن روزنه به خارج می نگریم؛ ناگهان قطار ی از کنار این اطاق می گذرد، ما از این روزنه در هر لحظه یک واگن بیشتر نمی بینیم ولی کسانی که روی پشت بام این اطاق هستند یا از بالا به آن نگاه می کنند تمام قطار را یک جا و در حال حرکت می بینند.

وضع بشر نسبت به گذشته و آینده و نیز نسبت به بسیاری از موجودات جهان همانند کسی است که از روزنه کوچکی قطار بسیار عظیمی را می نگرد. اما خدای بزرگ که آفریننده جهان هستی است و هیچ گونه محدودیت زمانی و مکانی و غیره در او فرض نمی شود مانند آن شخصی است که از مکانی بالاتر همه قطار را می بیند.

این برهان علم الهی به موجودات، بعد از ایجاد آن ها را ثابت می کند.

3-4 لازمه واجب الوجود بودن

علم از کمالات وجودی است و واجب الوجود واجد همه کمالات وجودی است. بنابراین، واجب الوجود واجد کمال علمی است. این که علم از کمالات وجودی است و جهل امر عدمی و نقص و کاستی است، در آن شکی نیست. رابطه میان جهل و علم، عدم و ملکه است. با توجه به این که جهل، فقدان و نقص است، مقابل آن؛ یعنی علم، کمال خواهد بود. درباره مقدمه دوم (واجب الوجود واجد همه کمالات وجودی است) می‏توان گفت اگر خداوند واجد یک وصف کمالی و وجودی نباشد، قهراً ناقص و نیازمند و محدود خواهد بود که لازمه این امور، ممکن الوجود و ماهیت‏دار بودن ذات حق است و این، با واجب الوجود بودنِ او قابل جمع نیست. بنابر این قطعاً خداوند دارای علم می باشد.[3]

این دلیل، نه تنها علم به ذات را ثابت می‏کند، علم به مخلوقات را نیز ثابت خواهد کرد و نه تنها اصل علم خدا را ثابت می‏کند؛ بلکه اطلاق و عدم محدودیت او را نیز به اثبات می‏رساند.

3-5 علم علت به معلول

الف: خدا، علة العلل است و همه موجودات هستى معلول اویند. ب: همان گونه که در مباحث فلسفى بیان شده، وجود معلول عین وابستگى و تعلق به علت است و معلول، هیچ گونه استقلال وجودى ندارد. ج: لازمه وابستگى وجودى معلول به علت آن است که معلول در نزد علت خویش حاضر باشد، زیرا عدم حضور معلول براى علت خود بدین معناست که معلول در وجود خود مستقل باشد، حال آنکه بر طبق مقدمه دوم، این امر ممکن نیست و از آنجا که حقیقت علم، چیزى جز حضور معلوم در نزد عالم است، هر علتى به معلول خود علم دارد. نتیجه مقدمات بالا آن است که تمام موجودات و پدیده هاى هستى معلوم خدا باشند.[4]

3-6 تجرّد واجب الوجود

واجب الوجود مجرد است و هر مجردی به ذات خود عالم است. پس واجب الوجود به ذات خود عالم است. دو مقدمه این برهان در فلسفه به صورت قاطع به اثبات رسیده است. در اینجا به همین مقدار اشاره می‏کنیم که تجرد ذات حق و مبرا بودن او از جسمیت و مادیت لازمه واجب الوجود بودن و غنای ذات حق است؛ زیرا لازمه مادیت، ترکیب و فقر و نیاز و محدودیت زمانی و مکانی و امتداد مقداری است. در توضیح مقدمه دوم (هرمجردی به ذات خود عالم است)‏گوییم: هر جا که علم مطرح می‏شود، حضور مطرح خواهد بود و نیز هر جا که حضور در کار باشد علم هم در کار است؛ با توجه به این که در مجردات، غیبت و حجاب مادی در کار نیست، قهراً موجود مجرد، نسبت به ذات خویش حضور دارد؛ بلکه عین حضور است.[5] این برهان علم خداوند به ذات خویش را اثبات می کند.

از میان براهین مذکور هر یک بر قسمتی از مراتب علم دلالت داشتند:

برهان نظم علم سابق الهی به موجودات و علم لاحق او را ثابت می کند. برهان احاطه خداوند به تمامی عالَم و نامتناهی بودنش علم به موجودات بعد از ایجاد آن ها را ثابت می کند. برهان فاقد شیء نمی تواند معطی باشد، علم واجب هم به ذات خویش و هم به مخلوقات را ثابت می‏کند. برهان واجب الوجود، نه تنها علم به ذات را ثابت می‏کند، بلکه علم به اشیای دیگر را نیز ثابت خواهد کرد و نه تنها اصل علم خدا را ثابت می‏کند؛ بلکه اطلاق و عدم محدودیت او را نیز به اثبات می‏ رساند. از برهان علم علت به معلول خویش، علم خداوند به همه موجودات عالَم هستی که مخلوق و معلول اویند، ثابت می‏شود. برهان تجرد، بیان کننده علم الهی به ذات خویش می باشد.