درباره جمع قرآن سه نظر وجود دارد:

1. قرآن در زمان خود پیامبر اسلام(ص) و با نظارت آن‌حضرت و در پرتو هدایت الهى جمع‌آورى شد، هر چند خود حضرت رسول(ص) شخصاً قرآن را ننوشته، یا جمع‌آورى آیات را انجام نداده است.[1]
2. قرآن موجود از سوی حضرت على‏(ع) و بعد از رحلت پیامبر(ص) جمع‌آورى و تدوین شد، و این کار در دورانى که حضرت على‏(ع) خانه‌نشین بودند، انجام پذیرفت.[2]
3. قرآن بعد از رحلت پیامبر(ص) توسط برخى صحابه، غیر از امام علی(ع)، جمع‌آورى و تدوین شد.[3]

بسیارى از علماى شیعه، بویژه متأخرین و محققان معاصر، معتقدند که قرآن در زمان پیامبر(ص) و با نظارت ایشان جمع‌آورى شد.[4]

برخى از شیعیان نیز نظر دوم را پذیرفته و علی‏(ع) را گردآورنده آن دانسته‌اند.[5] اما بسیارى از اهل‌سنت رأى سوم را اختیار کرده و مستشرقین نیز معمولاً همین نظر را پذیرفته و اضافه کرده‌اند: قرآنى که حضرت على‏(ع) جمع‌آورى کرد، مورد اعتناى اصحاب واقع نشد.

چنان‌که روشن است، بنابر نظر اوّل و دوم، جمع کل قرآن به خداوند مستند بوده و پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها نیز در پرتو وحى الهى بود؛ زیرا رسول اسلام(ص) طبق آیه شریفه: «ما ینطق عن الهوى ان هو الا وحى یوحى»،[6] هر چه می‌فرمود، به خصوص در امور دینى، با راهنمایى وحى بود، و امامان معصوم‏(ع) نیز اگر نبى نبودند، ولى ادامه دهنده راه رسالت و داراى منصب الهى عصمت، و علم لدنى بودند.

کسانى که رأى سوم را پذیرفته‌اند، نه تنها نخواهند توانست الهى بودن این دو؛ یعنى پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها را اثبات کنند، بلکه در واقع آن‌را نفى کرده و ذوق و سلیقه شخصى اصحاب را در این مسئله دخیل می‌دانند.

در این‌جا ذکر چند نکته ضرورى است:

الف) علامه طباطبائى در ذیل آیه شریفه: «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون»،[7] می‌گوید: ویژگی‌هایى که براى قرآن ذکر شده است، مانند فصاحت و بلاغت، عدم وجود اختلاف و عجز از آوردن مثل آن، همگى در همین قرآن که در دست‌رس ما است، وجود دارد. و نتیجه گرفته‌اند که این قرآن، همان قرآن است که در صدر اسلام و در زمان خود رسول اکرم(ص) شناخته شده بود.[8]

این سخن اگر چه تحریف را از قرآن نفى می‌کند، ولى نمی‌تواند ثابت کند که این مجموعه، با این شکل و صورت، وحیانى است؛ زیرا ویژگی‌هاى مذکور به‌گونه‌اى نیست که بتواند به اثبات رساند که ترتیب مجموعه آیات که سوره‌ها را به وجود آورده، و ترتیب مجموعه سوره‌ها که قرآن موجود را تشکیل داده، همان‌طور است که در زمان حضرت بود.

2. اگر کسى بتواند اعجاز عددى را افزون بر مورد مفردات و تراکیب قرآنى در حوزه سوره‌ها و ترتیب آنها، ثابت کند؛ یعنى بین آیات یک سوره و بین خود سوره‌ها روابط عددى خاصى برقرار باشد که ایجاد آن براى بشر مقدور نیست می‌تواند وحیانى بودن سوره‌ها و ترتیب آنها را نیز به اثبات رساند، ولى به هرحال باز وحیانى بودن ترتیب همه آیاتى که در یک سوره گرد آمده ‏است، اثبات نخواهد شد.[9]

[1]. ر. ک: طالقانى، سید عبدالوهاب، علوم قرآن، ص 83.

[2]. ر. ک: جلالى نائینى، سید محمد رضا، تاریخ جمع قرآن کریم، ص 87.

[3]. این نظر را اکثریت اهل‌سنت پذیرفته‌اند. همان، ص 19 – 51.

[4]. ر. ک: علوم قرآن، ص 83؛ میلانى، سید على، التحقیق فى نفى التحریف عن القرآن الشریف، ص 41 - 42 و 46؛ معرفت، محمد هادى، صیانة القرآن من التحریف، ص 34.

[5]. ر. ک: تاریخ جمع قرآن کریم، ص 80.

[6]. «و از سر هوس سخن نمی‌گوید. این سخن به‌جز وحیى که وحى می‌شود نیست»؛ نجم، 2 – 3.

[7]. «بدون تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کرده‌‌ایم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود»؛ حجر، 9.

[8]. ر.ک: طباطبائى، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 104، ص 106 و ص 138.

[9]. هادوى تهرانى، مهدى، مبانى کلامى اجتهاد، ص 54 - 55، قم، خانه خرد، چاپ اول، 1377ش.