یکی از مسائل بدیهی و مهم در فقه و حقوق اسلامی، «لزوم اختلاف جنس در ازدواج» است و ازدواج «مرد با مرد» یا ازدواج «زن با زن» مشروع نیست.[1] یکی از گناهان کبیره که حد شرعی نیز به دنبال دارد، لواط (هم جنس بازی مرد با مرد) و نیز مساحقه (هم جنس بازی زن با زن) است. حتی در مواردی که ازدواج شرعی و رسمی صورت گرفته و بعداً کشف خلاف شود، ازدواج سابق باطل بوده و مجوزی برای بقای آن وجود ندارد و آن دو، خود به خود از یکدیگر جدا می شوند. «اختلاف جنس» هم در هنگام عقد و هم در دوران زناشویی شرط صحت نکاح است. از این رو، ازدواج با «تغییر جنیست» باطل خواهد شد. البته این دادگاه است که باید تغییر جنسیت را بر اساس نظر کارشناسان احراز، و حکم به بطلان نکاح از تاریخ تحقق تغییر جنیست کند.[2]

تغییر جنیست دارای حالت های گوناگون است که در بحث «تأثیر تغییر جنسیت بر ازدواج» باید تمام آن حالت ها را مورد بررسی قرار داد.

به طور خلاصه می توان «تغییر جنسیت زوجین» را به صورت زیر ترسیم کرد:

الف. تغییر جنسیت یکی از زوجین

الف – 1. تغییر جنسیت مرد به زن

الف – 2. تغییر جنسیت زن به مرد

ب. تغییر جنسیت هر دو زوجین

ب – 1. تغییر جنسیت زوجین به صورت غیر همزمان

ب – 2. تغییر جنسیت زوجین به صورت همزمان

ج. تغییر جنسیت خنثا

ج-1. تغییر جنسیت خنثای مشکل

ج-2.تغییر جنسیت خنثای غیر مشکل

د- تغییر جنسیت مرد یا زن به خنثی

الف- 1. بقا یا عدم بقای ازدواج در تغییر جنیست (یکی از زوجین) مرد به زن

هر گاه پس از ازدواج، مرد تغییر جنیست دهد و به زن تبدیل شود، چنان چه این عمل جراحی، کامل باشد، در وضعیت جدید، زندگی زوجین سابق، به «زندگی دو زن» تبدیل خواهد. طبیعی است که «ازدواج دو زن» از نظر اسلام مردود است و بنابراین، ازدواج سابق به طور کلی باطل و بدون اثر می شود. امام خمینی در این باره می گوید: ... هم چنین اگر زنی با مردی ازدواج کندو آن گاه مرد جنسیت خویش را تغییر دهد، ازدواج از هنگام تغییر جنیست باطل می شود.[3]

الف-2. بقا یا عدم بقای ازدواج در تغییر جنسیت (یکی از زوجین) زن به مرد

هر گاه پس از ازدواج، زن به مرد تبدیل شود، موضوع ازدواج، یعنی عنوان: «زن و شوهر» از بین رفته و ازدواج سابق باطل و بدون اثر خواهد بود. امام خمینی در این باره می فرماید:

هر گاه زنی ازدواج کند، آن گاه زن جنسیت خویش را تغییر دهد و مرد گردد، ازدواج از هنگام تغییر جنسیت باطل می گردد.[4]

ب-1. بقا یا عدم بقای ازدواج در تغییر جنسیت زوجین به صورت غیر همزمان (غیر مقارن)

گاه زوجین هر دو به تغییر جنسیت روی می آورند؛ البته با این توضیح که تغییر جنسیت زن و شوهر، با یک فاصله زمانی نسبتاً زیاد، مثلاً یک سال یا دو سال صورت می پذیرد. در این فرض، فرقی نمی کند که در ابتدا مرد تغییر جنسیت دهد، یا زن تغییر جنسیت دهد.

در این حالت، همانند حالت سابق، ازدواج باطل است؛ چون مجوز شرعی برای ابقای ازدواج سابق وجود ندارد. امام خمینی قدس سره، در این باره می فرماید: اگر زن و شوهر، جنسیت خود را به جنس مخالف تبدیل کنند، به گونه ای که شوهر به زن تبدیل شود و زن به مرد تبدیل گردد، چنان چه تغییر آن دو به صورت غیر متقارن (غیر همزمان) باشد، حکم آن مانند مورد قبل [بطلان] است.[5]

ب-2. بقا یا عدم بقای ازدواج در تغییر جنسیت زوجین به صورت همزمان (مقارن)

می توان تصور کرد که گاه زن و شوهر در زمان واحد، تغییر جنسیت می دهند. در این حالت، آیا ازدواج سابق پا برجاست، یا باطل شده است، دو احتمال وجود دارد:

احتمال اول: ازدواج سابق در تغییر جنسیت همزمان زوجین، هم چنان دارای دوام و بقا می باشد. توضیح این که، حقیقت ازدواج، زوجیت هر یک، نسبت به دیگری است و نه بیش تر. در این صورت، تنها حالت و چگونگی آن، در قبل و پس از عمل جراحی تغییر کرده است. بنابراین، زوج فعلی، قبلاً زوجه بوده، و زوجه فعلی زوج بوده، که در وضعیت جدید، حقیقت ازدواج، یعنی زوجیت هر یک نسبت به دیگری، هم چنان به حال خود باقی است.[6]

احتمال دوم: ازدواج سابق بر اثر تغییر جنسیت همزمان زوجین، دوام نداشته و باطل می شود؛ چون رابطه ی بین «زن و شوهر» از نوع «رابطه ی غیر متشابه الاطراف(همگون نبودن طرفین)» است که این نسبت و رابطه، پس از تغییر جنسیت زوجین، از بین رفته است. بنابراین، عقد ازدواج سابق، باطل گشته و طرفین برای ادامه ی زندگی با یکدیگر، نیاز به عقد ازدواج جدید دارند.[7]

دیدگاه امام خمینی در مورد دو احتمال فوق:

اگر زن و شوهر، به صورت همزمان (مقارن) تغییر جنسیت دهند، آیا نکاح باطل می شود، یا نکاح آن دو باقی است، و اگرچه احکام و وظایف تغییر می کند: (یعنی) بر مرد فعلی (که قبلاً زن بوده) دادن نفقه و بر زن فعلی (که قبلاً مرد بوده) اطاعت از شوهر واجب می شود؟

احتیاط این است که مجدداً ازدواج کنند و زن با دیگری ازدواج نکند، مگر این که با اجازه ی هر دو طلاق بگیرد؛ هرچند بعید نیست ازدواج آن ها هم چنان برقرار باشد.[8]

ج-1. بقا یا عدم بقای ازدواج پس از تغییر جنسیت خنثای مشکل

فرض این است که خنثای مشکل با فرد دیگری ازدواج کرده، آنگاه خنثای مشکل، تغییر جنسیت داده و به یکی از دو جنس مذکر یا مؤنث تبدیل می شود. این مسأله دارای دو فرض است:

فرض اول: ازدواج خنثای مشکل با یک مرد

فرض دوم: ازدواج خنثای مشکل با یک زن

مشهور فقیهان اسلامی معتقدند: از آن جایی که جنسیت واقعی خنثای مشکل معلوم نیست، پس وی مجاز به ازدواج نمی باشد؛ چون ممکن است با هم جنس خویش ازدواج کرده باشد. در مقابل، یک نظر نادر وجود دارد که معتقد است: خنثای مشکل می تواند یک جنسیت را برای خویش انتخاب کند.[9]

بر اساس نظر مشهور، ازدواج خنثای مشکل، چه در فرض اول و چه دوم باطل بوده است. بنابراین، تغییر جنسیت، تأثیری در مسأله، یعنی بطلان ازدواج سابق ندارد.

بر اساس نظر غیر مشهور، اگر خنثای مشکل، جنسیت زنانه را انتخاب کرده، پس ازدواج از اول صحیح بوده است؛ حال چنان چه در اثر تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، ازدواج سابق ابقا می شود، ولی اگر به مرد تبدیل شود، ازدواج سابق باطل می شود.

ج-2. بقا یا عدم بقای ازدواج پس از تغییر جنسیت خنثای غیر مشکل

خنثای غیر مشکل (دو جنسی ناقص) فردی است که با توجه به امارات و قرائن شرعی، به یکی از دو جنس مذکر یا مؤنث ملحق می شود. بر این اساس، گاه خنثای غیر مشکل به مرد و گاه به زن ملحق می شود. در حالت اول، وی حق دارد با زن ازدواج کند، و در حالت دوم بایستی با مرد ازدواج کند. به عبارت دیگر، تنها می توان برای «ازدواج صحیح خنثای غیر مشکل» دو فرض زیر را در نظر گرفت:

فرض اول: ازدواج خنثای غیر مشکل (با جنسیت غالب مردانه) با یک زن.

فرض دوم: ازدواج خنثای غیر مشکل (با جنسیت غالب زنانه) با یک مرد.

در فرض اول، اگر خنثای غیر مشکل، تغییر جنسبت داده و به مرد کامل تبدیل گردد، تأثیری در ازدواج سابق وی ندارد، اما اگر در تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، در وضعیت جدید، شاهد ازدواج «زن و زن» خواهیم  بود. بنابراین، ازدواج سابق باطل خواهد شد.

در فرض دوم، اگر خنثای غیر مشکل در تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، ازدواج سابق هم چنان برقرار است، ولی اگر به مرد تبدیل گردد، ازدواج سابق وی باطل می شود.

د-. بقا یا عدم بقای ازدواج پس از تغییر جنسیت مرد یا زن به خنثا

گاه مرد یا زن پس از تغییر جنسیت به خنثا تبدیل می شود. اگر چه به لحاظ مصداق خارجی، هیچ کس خواهان تغییر جنسیت و تبدیل شدن به خنثا نیست، ولی گاه در اثر خطای پزشکی یا عوامل دیگر، یک فرد به خنثا تبدیل می شود. به طور کلی می توان فرض های زیر را در نظر گرفت:

فرض اول: تغییر جنسیت مرد به خنثای مشکل

فرض دوم: تغییر جنسیت زن به خنثای مشکل

فرض سوم: تغییر جنسیت مرد به خنثای غیر مشکل

3 - الف. با جنسیت غالب مردانه

3 – ب . با جنسیت غالب زنانه

فرض چهارم: تغییر جنسیت زن به خنثای غیر مشکل

4- الف. با جنسیت غالب زنانه

4 – ب . با جنسیت غالب مردانه

در فرض اول و دوم، که مرد یا زن به خنثا مشکل تبدیل می شود، از نظر مشهور فقیهان اسلامی، ازدواج سابق باطل خواهد شد. در فرض سوم، که مرد به خنثای غیر مشکل تبدیل می شود، خود دارای دو حالت است:

حالت – 3 – الف – مرد در تغییر جنسیت به خنثای غیر مشکل تبدیل شده که از نظر امارات و قرائن شرعی دارای جنسیت غالب مردانه است. پس از تغییر جنسیت، ازدواج سابق هم چنان برقرار خواهد بود.

البته با این توضیح که مرد قبل از تغییر، دارای جنسیت کامل مردانه بود و پس از آن، بر اساس امارات و قرائن شرعی دارای جنسیت غالب مردانه شده است.

حالت 3 – ب – مرد در تغییر جنسیت به خنثای غیر مشکلی تبدیل شده است که از نظر امارات شرعی دارای جنسیت غالب زنانه است. تغییر جنسیت موجب بطلان ازدواج سابق خواهد شد.

در فرض چهارم که زن در تغییر جنسیت به خنثای غیر مشکل تبدیل شده است، دارای دو حالت است:

حالت 4 – الف - زن در تغییر جنسیت به خنثای غیر مشکلی تبدیل شده است که از نظر امارات و قرائن شرعی، وی به زن ملحق است. تغییر جنسیت، تإثیری در ازدواج سابق ندارد.

حالت4- ب- زن در تغییر جنسیت به خنثای غیر مشکلی تبدیل شده است که از نظر امارات شرعی، دارای جنسیت غالب مردانه است، تغییر جنسیت، موجب بطلان ازدواج سابق خواهد شد.