جستجوی پیشرفته
بازدید
11439
آخرین بروزرسانی: 1388/03/27
خلاصه پرسش
آیا علم شمشیر دو دم است یا سوء استفاده از علم به علت جهل است؟
پرسش
بسیاری از مواقع اساتید و علمای بزرگوار از علم به عنوان شمشیر دو دم یاد می کنند که گاهی اوقات ویران می کند و زمانی آباد. و استدلال آنها استفاده های سوئی است که بشر از علم می نماید. و این در حالی است که علم مطلقا از جنس نور بوده و در تفکر میانه هرگز ندیده ایم که موضع علم کوبیده شود ویا زیر سوال رود. آنچه به بشر زیان می رساند و موجب ویرانی است فقط و فقط جهل است و هر بلائی که به انسان می رسد به موجب نادانی اوست . آنچه که باعث می شود بشر دست به ساخت سلاحهای مخرب و ویرانگری مثل بمب هسته ای بزند جهل وی در دانستن قوانین علمی است بنام (استفاده صحیح از علم) که موجب می شود بشر مانند کودکی که گوهری گرانبها در دست دارد و ارزش آن را نمی داند آن را بر سر دوست وهم بازی خود بکوبد واین گونه از آن استفاده نماید. پس بمب اتم را جهل بشر می سازد و احساس خطر بی مورد او از هم نوعی، که راه هم زیستی مسالمت آمیز با او را (که فقط در بستری آرام در پرتو دانائی بدست می آید،) نمی داند، از گوهر گرانبهای علم استفاده سوء می شود.
پاسخ اجمالی

علم دارای معانی و کاربردهای متعدد است؛ به نظر می رسد در این پرسش این معانی در هم آمیخته و اشتباهاً به جای یکدیگر به کار گرفته شده است؛ زیرا مقصود از علمی که ممکن است مورد سوء استفاده قرار گیرد علوم مدون و رایج است؛ این علوم هر چند از آن جهت که علم است نور نیز هست ولی نور نیز ممکن است مورد استفاده سوء قرار گیرد اما علمی که امکان استفاده سوء از آن نیست، این علوم رایج نیست بلکه حقیقتی است که در اثر طهارت نفس و منزه داشتن آن از آلودگی ها از سوی خداوند به انسان افاضه و عطا می شود؛ و این علم از آن رو که در اثر ارتباط وجودی با خداوند به دست می آید نور خالص است که فقط خیر دارد و شر ندارد. به هر حال باید دقت نمود که علوم متعارف نور خالص نیستند و قابلیت این را دارند که مورد استفاده سوء قرار گیرند  ولی علمی که نور محض است امکان استفاده سوء از آن نیست.

نکته مهم این است که جهل دو معنا دارد یکی به معنای مقابل علم و دیگری به معنای مقابل عقل. اگر مراد ما از جهل معنای دوم باشد می توان کار اشخاصی را که به علم خود از روی متابعت شهوت عمل نمی کنند جاهلانه دانست و گفت که این جاهلان افرادی اند که علم را مورد سوء استفاده قرار داده اند.

پاسخ تفصیلی

برای پاسخ به این پرسش، باید به این نکات توجه داشته باشیم:

الف. معنای علم

علم در لغت به معانی زیر آمده است: دانستن، دانش، اظهار و روشن کردن،[1] إدراک شی‏ء،[2] نقیض جهل‏[3]، یقین، معرفت.

البته باید گفت‏: علم حضور و احاطه بر چیزی است، و احاطه دارای مراتب است، وقتی علم با ادراک خصوصیات همراه شد می شود معرفت و اگر با آرامش همراه شد می شود یقین."[4]

ب. معنای لغوی جهل

جهل به دو معنا آمده یکی در مقابل علم [5] و دیگری در مقابل عقل

ج.علم در روایات

در باب علم تعابیر متفاوتی در روایات داریم تعدادی در بیان منفعت علم است و تعدادای در مضرت علم و بعضی در بیان منفعت نداشتن بعضی از علوم...، برای نمونه چند روایت را بیان می کنیم:

1. "علم به کثرت تعلم نیست تنها نوری است که خداوند در قلب کسی که می خواهد او را هدایت کند می تاباند."[6]

2. "رسول الله در مسجدی وارد شد در حالی که جماعتی پیرامون مردی حلقه زده بودند فرمود: این مرد کیست؟ عرض کردند: علّامه است. فرمود: علّامه کیست؟ گفتند عالم ترین مردم به انساب و تاریخ عرب و... .حضرت فرمود: این علمی است که کسی که جاهل به آن باشد ضرر نمی بیند و به کسی که آن را می داند نفعی نمی رساند ...".[7]

علم دارای معانی و کاربردهای متعدد است؛ به نظر می رسد در این پرسش این معانی در هم آمیخته شده و اشتباهاً به جای یک دیگر به کار گرفته شد؛ زیرا مقصود از علمی که ممکن است مورد سوء استفاده قرار گیرد علوم مدوّن و رایج است؛ این علوم هر چند از آن جهت که علم است نور نیز است ولی نور نیز ممکن است مورد استفاده سوء قرار گیرد اما علمی که امکان استفاده سوء از آن نیست، این علوم رایج نیست بلکه حقیقتی است که در اثر طهارت نفس و منزه داشتن آن از آلودگی ها از سوی خداوند به انسان افاضه و عطا می شود؛ این علم از آن رو که در اثر ارتباط با خداوند به دست می آید نور خالص است که فقط خیر دارد و شر ندارد. علمی که نور است، علم لدنی است و با تعلیم و تعلّم حاصل نمی شود، بلکه نور هدایتی است که خداوند آن را بر قلب مؤمنی که شایستگی آن را دارد، می تاباند. هر چند حقیقت علم از نگاه روایات همان نور الاهی است، که گاهی به لحاظ کارکرد از آن به هدایت تعبیر می شود چون علمی که هدایت ندارد گویی اصلاً علم نیست؛ زیرا مهم ترین ویژگی علم راه گشایی و هدایتگری آن است. ولی گاهی در روایات علم به معنای متعارف نیز به کار می رود؛ مانند آن چه در روایت سوم ذکر شده است؛ یا این که در خیلی از روایات از همراهی علم با صفات رذیله منع شده چرا که اگر علم با صفات رذیله همراه شود می تواند مخرّب باشد. نتیجه این که از نظر روایات، به چیزی علم گفته می شود که هدایتگر باشد از این رو هر جا که علمی از علم بودن خارج شده، آن بر این مبنا است که این خصوصیت را ندارد نه این که در لغت متعارف به آن اطلاق علم نمی شود. پس می توان نتیجه گرفت هر علمی نور خالص نیست و علم می تواند با سوء استفاده صاحبش مخرب واقع شود و یا با حسن استفاده صاحبش مفید واقع شود .

جمع بندی: این که علم به معنای متعارف خود(نه به معنای هدایت) شمشیر دو دم است؛ به این معنا است که علم فی نفسه خیر و شر نیست؛ بلکه مانند وسیله ای است که هر چند برای استفاده درست ساخته شده ولی می تواند مورد سوء استفاده نا اهلان قرار گیرد و یا در خدمت انسان ها باشد، و همین که گاهی مورد سوء استفاده قرار می گیرد نشان این است که نور محض نیست و این ذره ای از کمال علم نمی کاهد؛ چرا که کلمه حق نیز می تواند مورد استفاده باطل قرار گیرد[8] پس سوء استفاده از ابزار، موجب پایین آمدن ارزش آن ابزار نیست، بلکه ارزش کسی را که از ابزار سوء استفاده کرده پایین می آید.

استدلالی که در سؤال برای نشان دادن این نکته مطرح شده که سوء استفاده از علم از روی جهالت است، نیز نمی تواند مورد پذیرش قرار گیرد؛ زیرا کسانی که مثلاً از دانش فیزیک برای ساختن بمب اتم استفاده کردند از روش استفاده صحیح از آن بی اطلاع نبودند؛ ولی نکته این جا است که قدرت طلبی و شهوت محوری، کار آنان را به جایی کشید که به علم خود عمل نکرده از روی علم و آگاهی فیزیک را مورد سوء استفاده قرار دادند. بله همان گونه که بیان شد جهل دو معنا دارد یکی به معنای مقابل علم و دیگری به معنای مقابل عقل. اگر مراد ما از جهل معنای دوم باشد می توان کار این اشخاص را جاهلانه دانست؛ یعنی گفت که کار اینان عاقلانه نبوده و به حکم عقل بی توجهی کرده اند و این جاهلان افرادی اند که علم را مورد سوء استفاده قرار داده اند.



[1] قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن‏، ج‏ 5، ص 33، دار الکتب الإسلامیة، تهران‏ ،چاپ ششم،1371 هـ ش‏.

[2] راغب اصفهانى ،حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، صفوان عدنان داودى‏، ص 580،چاپ اول‏، دار العلم الدار الشامیة، دمشق بیروت،1412 ق‏.

[3] فراهیدى خلیل بن احمد، کتاب العین، ج ‏2، ص 152،‏ چاپ دوم‏، انتشارات هجرت‏، قم،‏1410 ق.‏

[4] مصطفوى حسن‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، ج ‏8، ص 205، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،‏تهران،‏1360 ش‏.

[5] مصطفوى حسن‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، ج ‏2، ص 131،بنگاه ترجمه و نشر تاب،‏تهران،‏1360 ش‏.

[6] علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج 67، ص140، باب 52- الیقین و الصبر على الشدائد، مؤسسة الوفاء بیروت – لبنان، 1404 قمرى‏.

[7] شیخ کلینی، الکافی، ج 1، ص 30 - 35،‏ چاپ چهارم دار الکتب الإسلامیة، تهران، ‏1365 هـ ش

[8] صبحی صالح، نهج‏البلاغة، ص 83، انتشارات دار الهجره، قم‏.

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • چرا زن نمی‌تواند مرجع تقلید و قاضی باشد؟
    73146 اجتهاد و مرجعیت در اسلام 1387/04/03
    دانشمندان و متخصّصان دینی درباره‌ موضوعاتی؛ مانند مرجع تقلید، یا قاضی شدن زن و بعضی از عناوین دیگر، اختلاف نظر دارند. این امور جزو مسلّمات و ضروریات دینی به شمار نمی‌آید. کسانی که می‌گویند زنان مرجع تقلید یا قاضی نمی‌شوند، به ادله‌ای؛ نظیر روایات و اجماع، تمسک کرده‌اند ...
  • چرا خداوند در مقابل درخواست رؤیت خدا توسط یهودیان، آنها را مجازات کرد؟
    8592 تفسیر 1392/01/26
    آنچه باید در این‌جا مورد دقت قرار گیرد، این عبارت در آیه است: « فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ». باء در «بظلمهم» معنای سببیت بوده و متعلق به «اخذتهم» است و معنا این‌گونه می‌شود که آنها را به جهت ستمی که روا داشته­‌اند، با صاعقه مجازات می‌کنیم. این عبارت نمایان‌گر ...
  • با در نظرگرفتن جمیع جوانب و مصالح، آیا ارجح نیست که مقام رهبری در قانون جمهوری اسلامی ایران دارای یک زمان و دوره مشخص باشد؟
    8512 System 1389/04/16
    دائمی بودن رهبری در ایران ناشی از رأی مردم به قانون اساسی بوده و دلیلی نیز وجود ندارد که در صورت از دست ندادن شرایط، زمان آن را محدود کرد. فساد موجود در حکومت ها بیشتر ناشی از خلق و خوی حاکمان ...
  • با توجه به آیات 103 و 104 سوره کهف، راه تشخیص کار نیک از بد و ناپسند چیست؟
    24104 تفسیر 1389/05/13
    آیات شریفه، به معرفى زیانکارترین انسان ها و بدبخت‏ترین افراد بشر مى‏پردازد. زیان واقعى و خسران مضاعف آنجا است که انسان سرمایه‏هاى مادى و معنوى خویش را در یک مسیر غلط و انحرافى از دست دهد و گمان کند کار خوبى کرده است، نه از این کوشش ها ...
  • آیا در اسلام، مسئله ای به نام وضوی ارتماسی داریم؟
    11356 Laws and Jurisprudence 1391/07/03
    وضوى ارتماسى آن است که انسان صورت و دستها را به قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پایین در آب فرو برد؛ اما براى این که مسح سر و پاها با آب وضو باشد، باید در شستن ارتماسى دستها، قصد شستن وضویى، هنگام بیرون آوردن ...
  • زنان عقیمی که بچه‌دار نمی‌شوند از دیدگاه قرآن چه جایگاهی دارند؟
    24597 تفسیر 1395/08/04
    گرچه پروردگار صلاح دیده برخی مردان و زنان، عقیم باشند[1] اما عقیم بودن و بچه‌دار نشدن به تنهایی نقصی معنوی - نه برای مردان و نه برای بانوان - نبوده و از مقام و ارزش انسانی هیچ کدام از آنها نمی‌کاهد. البته می‌شود برای ...
  • آیا در تحقیقات پزشکی، جایز است از جنین سقط شدهٔ انسان استفاده کرد؟
    7682 گوناگون 1393/02/25
    بیشتر فقها تشریح بدن انسان(جنین یا غیر جنین) را جایز نمی‌دانند، اما برخی از مراجع[1] در این‌باره می‌گویند، اگر این‌گونه تحقیقات در راستای کشف مطالب پزشکى جديد و مورد نیاز جامعه و نیز درمان بيمارى‌های تهدید کننده زندگى مردم باشد، جايز است؛ ولى تا ...
  • آیا گزارش غیر‌مسلمان مبنی بر نجاست چیزی که در اختیار اوست، مورد قبول است؟
    8833 اثبات نجاست 1393/02/03
    فقها در این زمینه فرقی بین مسلمان و غیر مسلمان نگذارده و می‌گویند، نجس بودن چیزى از سه راه ثابت مى‌شود، و باید بر آن ترتیب اثر داد: 1. آن که انسان خودش یقین به نجاست پیدا کند. 2. دو نفر عادل و یا حتّى یک نفر گواهى ...
  • معنای استدلال مباشر چیست؟
    19452 قیاس اقترانی و استثنائی 1391/12/06
    در مورد استدلال مباشر آنچه را که برخی از نویسندگان در این‌باره نگاشته‌اند، در این‌جا نقل می‌کنیم: بسیاری از منطق‌نگاران معاصر آنچه را در منطق نگاشته‌های پیشین با عنوان «احکام قضایا» یا «نسبت قضایا» مطرح بوده، قسمی از استدلال برشمرد‌ه‌اند و نام‌هایی؛ همچون استدلال «مباشر»، «بی‌واسطه» و «بسیط» ...
  • محدوده حرم مکه چقدر است؟
    9600 گوناگون 1396/10/23
    ابتدا باید دید منظور از حرم مکه چیست، آیا مراد، مسجد الحرام است؟ یا منطقه‌ای که زائرین خانه‌ی خدا بدون احرام، حق ورود به آن‌را ندارند و ورود کفار نیز به لحاظ شرعی در آن ممنوع است؟ در صورت نخست، پاسخ آن است که هر مکانی که در ...

پربازدیدترین ها