سخن منتسب به امام علی(ع) در نهج البلاغه، تصریح در نارضایتی زن به ازدواج مجدد شوهر ندارد؛ بلکه عبارت است از این که: «غیرة المرأة کفر و غیرة الرجل إیمان»،[1] بدین معنا که غیرت ورزیدن اگر از جانب زن باشد، نشانه و نوعی از کفر و اگر از جانب مرد باشد، نشانه و نوعی از ایمان است.

شاید در نگاه اول، نتوان دریافت که مراد آن‌حضرت از بیان این کلمات چه بوده و تصور نمود که چنین کلامی، نشانگر دیدگاه تبعیض‌آمیز اسلام و پیشوایان دینی نسبت به زنان است؛ اما با کمی دقت، چنین تصوری از بین خواهد رفت.

با بررسی سخن عرب زبانان، به این نکته پی خواهیم برد که آنان واژۀ «غیرت» را در مواردی به کار می‌گیرند که حساسیت و عکس‌العمل شدیدی نسبت به موضوعی پدید آید.

در محدوده‌ای کوچک‌تر و در محیط خانواده، «غیرت» را می‌توان به معنای عکس‌العمل و حساسیت هر یک از زوجین در برابر ارتباطات طرف مقابل با جنس مخالفش دانست. اکنون باید دید که آیا هر واکنش غیرت‌آمیزی از جانب مرد یا زن، مورد پذیرش اسلام خواهد بود یا خیر؟ در این راستا، موارد مختلفی از کاربردهای غیرت را با توجه به اصول اسلامی، مورد بررسی قرار خواهیم داد:

1. غیرت مردان در مورد ارتباط نامشروع همسرشان: خداوند، مردان را مدیر خانواده قرار داده و دلایلی را نیز برای این مدیریت بیان نموده است؛ نظیر این‌که چون مسئولیت مالی ادارۀ خانواده بر عهدۀ مرد است، مدیریت خانواده نیز باید بر عهدۀ او باشد.[2] مرد با ایمان، علاوه بر مدیریت مالی، باید از مدیریت فرهنگی خانواده نیز غافل نشده و تلاش کند تا در حد امکان، خود و افراد تحت مدیریتش را از کژروی‌ها بازدارد.[3]

بدیهی است، زنان با ایمان نیز به وظایف شرعی خود آگاه بوده و از رفتارهای مخالف با موازین اسلامی خودداری می‌کنند؛ اما اگر مدیر خانواده‌ای احساس کند که وسوسه‌های شیاطین پیدا و پنهان، تلاش در به انحراف کشیدن همسر و فرزندان او را داشته و با این وجود، واکنشی نشان ندهد، از طرف اسلام به عنوان عنصری نامطلوب شناخته شده و مورد نکوهش واقع می‌شود.[4] طبیعی است که واکنش مرد به چنین رفتارهای ناپسندی، نشان از ایمان او دارد و باید مورد تحسین قرار گیرد و بیان شود که «غیرة الرجل ایمان».

2. غیرت مردان در ارتباط با روابط مشروع همسرشان: اما آیا مردان باید، نسبت به هر رفتاری از همسر و فرزندان خویش با بدبینی نگاه کنند، و حتی در مواردی که آنان، مرتکب رفتار خلاف شرعی نشده‌اند، آنها را به شدت تحت نظر داشته باشند و به اصطلاح، غیرتی شوند؟!

بر اساس آموزه‌های پیشوایان دینی، مردان نباید در امور مجاز و حلال، غیرت داشته باشند و چنین غیرتی از مردان مورد نکوهش بوده و سرانجام مناسبی نیز نخواهد داشت.

امام علی(ع) در وصیت خویش به فرزندش، امام حسن مجتبی(ع) چنین توصیه می‌فرماید:

به شدت مراقب باش، در مواردی که نیاز به غیرت ورزی نیست، اقدام به این کار نکن! به یقین رفتاری از این دست، منجر به آن خواهد شد که اشخاص سالم، بیماری شوند و افراد پاک، به گناه آلوده شوند![5]

امام علی(ع) در این سخنان، به نکتۀ روان‌شناسی مهمی اشاره کرده و حساسیت‌های بی‌مورد برخی مردان را که به بهانۀ غیرت‌ورزی، همسران خود را از هرگونه فعالیت اجتماعی بازمی‌دارند، مورد انتقاد قرار داده است.

3. غیرت زنان در مورد روابط نامشروع شوهرشان: آیا تنها با استناد به این‌که از برخی روایات؛ مانند روایت اشاره شده در سؤال، چنین برداشت می‌شود که غیرت‌ورزی، مخصوص مردان است، زن نباید به رفتارهای خلاف شرع شوهر خود هیچ واکنشی نشان دهد و تنها باید آن‌را به خدا واگذار کند؟!

پاسخ ما این است که بر اساس تعالیم اسلامی، زنان نیز نسبت به اجتماع مسئولیت دارند و تا می‌توانند باید از کژی‌ها و زشتی‌ها جلوگیری کنند. در آیه‌ای از قرآن می‌خوانیم:

«مردان و زنان با ایمان بر یکدیگر ولایت و سرپرستی دارند و به نیکی‌ها فرمان می دهند و از بدی‌ها جلوگیری می‌کنند».[6]

بر این اساس، اگر بانوی مسلمانی، همسر خود را از ارتباطات نامشروع و ناسالم بازدارد، به وظیفۀ دینی خود عمل کرده و در طرف مقابل، اگر نسبت به این موضوع با بی‌تفاوتی رفتار کند، او نیز مرتکب گناه شده و در برابر پروردگار باید پاسخ‌گو باشد.

4. غیرت زنان در ارتباط با روابط مشروع شوهرشان: به صورت طبیعی، بانوان به هرگونه رفتار شوهرانشان در ارتباط با جنس مخالف، حساس بوده و نمی‌خواهند که پای زن دیگری در زندگی مشترکشان باز شود.

اما هر فردی که کوچک‌ترین اطلاعی از احکام اسلامی داشته باشد، می‌داند که مردان -البته با شرایطی- می‌توانند چند همسر انتخاب نمایند و به این موضوع نیز در قرآن کریم تصریح شده است،[7] هر چند که با واقعیات آماری و برابری نسبی تعداد مردان و زنان و نیز توصیۀ اسلام به تمام مردان مبنی بر ازدواج، کمتر از یک درصد مردان می‌توانند ازدواج مجدد داشته باشند. به هر حال، ما فرض را بر این می‌گذاریم که دلایل مجاز شمردن چند همسری مردان از جانب اسلام، را دانسته و در این زمینه، ابهامی برایتان باقی نمانده است.[8]

با توجه به آنچه بیان شد، غیرت بانوان نسبت به ارتباطات مشروع همسرانشان را می‌توان در دو گروه، دسته بندی کرد:

1-4. غیرتی که ناشی از علاقه‌مندی باشد: یعنی خانمی بداند که رفتار شوهر او در تصمیم به ازدواج دائم یا موقت با زنی دیگر، خلاف شرع نیست؛ اما تنها به دلیل علاقه‌مندی به شوهر خود و نیز نگرانی در مورد آیندۀ زندگی مشترکش و بدون آن‌که به حکم اسلام اعتراض داشته باشد، با شیوه‌های مختلف تلاش می‌کند تا شوهر خود را از این تصمیم باز دارد. موضوعی که بیشتر رفتارهای غیرت‌آمیز زنان را در همین راستا می‌توان توجیه کرد! آیا چنین غیرتی از بانوان نیز کفرآمیز است؟!

روایتی از اسحاق بن عمار، پاسخ‌گوی این پرسش است. او روایت می‌کند که به امام صادق‌(ع) گفتم بانویی نسبت به شوهر خود غیرت ورزیده و او را از این جهت، مورد اذیت و آزار قرار می‌دهد! امام صادق - با بی‌تفاوتی و بدون آن‌که آن زن را در این ارتباط مقصر اعلام نماید- بیان فرمود که دلیل چنین غیرتی، عشق و علاقۀ آن بانو به شوهر خویش است.[9]

دقت بفرمایید که در این مورد، امام معصوم، حساسیت و غیرت بانوان را کفرآمیز تلقی نکرده؛ بلکه آن‌را ناشی از عشق و علاقه‌ای دانسته که نباید با بدبینی در مورد آن رفتار کرده و دوستی او به شوهرش را مساوی کفر به پروردگار دانست.

2-4. غیرتی که به دلیل نپذیرفتن حکم اسلام باشد: هر چند قرآن تصریح کرده که مردان نباید از مجاز بودن ازدواج مجدد سوء استفاده نموده و با هوسرانی و تشکیل چند زندگی، بنیان خانواده را متزلزل کنند؛[10] اما اگر مردی، به هر دلیل نیاز به ازدواج مجدد داشته و با رعایت شرایط لازم، اقدام به این ازدواج، -چه به صورت دائم و چه به صورت موقت- کرده است، همسر اول او نباید به شیوه‌ای برخورد کند که از رفتار او، مخالفت با حکم الاهی برداشت شود؛ چون رفتاری از این دست، در نهایت منجر به کفر می‌شود و زنان با ایمان، هرگز کاری نمی‌کنند که از آن، بوی کفر به مشام آید.[11]

حدیث موجود در نهج البلاغه(غیرة المرأة کفر) نیز به همین معنا بوده و در آن، چنین غیرت نابجایی از زنان، کفر و ناسپاسی ارزیابی می‌شود. و همان‌گونه که بیان شد، غیرت نابجای مردان نیز در جای خود مورد نکوهش قرار گرفته است. بر این اساس و با توجه به بررسی این روایت و انطباق آن با دیگر آیات و روایات، می‌توان نتیجه گرفت که امام علی(ع) نه غیرت صحیح بانوان را مورد انتقاد قرار داده و نه بر غیرت نادرست مردان، مهر تأیید می‌نهد.

گفتنی است؛ هر کفری که در متون اسلامی به آن اشاره شده، به معنای کفر مصطلح نبوده و موجب خروج از دین نمی‌شود؛ بلکه از برخی ناسپاسی‌ها نیز در این متون، با عنوان «کفر»[12] یاد شده است.

[1]. سید رضی، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 491، حکمت 124، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[2]. نساء، 34. «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساء».

[3]. تحریم، 6. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَة».

[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 5، ص 536، ح 5-2، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1365ش.

[5]. نهج البلاغه، ص 405، نامه 31.

[6]. توبه، 71. «الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ».

[7]. نساء، 3. «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً».

[8]. در غیر این صورت می‌توانید از نمایۀ: شرایط ازدواج مجدد و چند همسری، سؤال 3103 (سایت: 3368)، استفاده کنید.

[9]. کافی، ج 5، ص 506، ح 6.

[10]. نساء، 129. «فَلا تَمیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوها کَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحیماً».

[11]. کافی، ج 5، ص 505، ح 2.

[12]. ر. ک: «تعریف و اقسام کافر».