براساس آنچه را که برخی از مفسران در معنای وسیله گفته‌اند؛ حقیقت وسیله در درگاه خداوند، مراعات راه خدا است. به این معنا ‌که اولاً: انسان به احکام او علم پیدا کند. ثانیاً: به بندگی او بپردازد. ثالثاً: در جست‌وجوی مکارم و عمل به مستحبات باشد. و چون "وسیله" نوعی توصل است، و توصل در مورد خداوند متعال که منزه از مکان و جسمانیت است، توصل معنوی و پیدا کردن رابطه‌ای است که بین پروردگار و بنده اتصال برقرار کند، و نیز از آن‌جا که بین بنده و پروردگارش هیچ رابطه‏‌اى به جز ذلت عبودیت نیست، قهراً وسیله عبارت است از: این‌که انسان حقیقت عبودیت را در خود تحقق دهد و به درگاه خداى تعالى وجهۀ فقر و مسکنت به خود بگیرد، پس وسیله در آیۀ شریفه که فرمود: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و ابتغوا الیه الوسیلة»،[1] همین رابطه است.[2]

بعضی گفته‌اند؛ وسیله معنای بسیار وسیعی دارد و هر کار و هر چیزی را که باعث نزدیک شدن به پیشگاه پروردگار باشد شامل می‌شود که مهم‌ترین آنها ایمان به پروردگار و پیامبر(ص) و جهاد و عبادات؛ مانند نماز، زکات، روزه، زیارت خانۀ خدا، صله‌ی رحم، انفاق در راه خدا و هر کار نیک و خیر است. هم‌چنین شفاعت پیامبران و امامان و بندگان صالح خدا که طبق صریح قرآن باعث تقرب به پروردگار می‌گردد، در مفهوم وسیع توسل داخل است. نیز پیروی از پیامبر و امام و گام نهادن در جای گام آنها؛ زیرا همگی موجب نزدیکی به ساحت قدس پروردگار می‌شود. حتی سوگند دادن خدا به مقام پیامبران و امامان و صالحان.[3]

پس مراد قرآن مجید از واسطه و توسل که پرهیزکاران را امر به تمسک به وسیله(واسطه) برای تقرب به درگاه الاهی نموده است، چنین معنایی است.

چنان‌که در قرآن مجید علاوه بر آیات مذکور، در آیۀ 97 سورۀ یوسف آمده است: "برادران یوسف از پدر(حضرت یعقوب) تقاضا کردند که در پیش‌گاه خداوند برای آنان استغفار کند و پدر نیز درخواست آنان را پذیرفت.

در سورۀ توبه نیز موضوع استغفار ابراهیم دربارۀ پدرش آمده است که بیان کنندۀ نقش دعای پیامبران(ع) در بخشایش گناه دیگران است.[4]

توسل در روایات

در روایات متعددی که از طریق شیعه و سنی وارد شده، به لزوم و نقش توسل پرداخته شده است.

برخی از دانشمندان اهل‌سنت می‌گویند: مدد گرفتن و شفاعت خواستن از پیامبر اکرم(ص) و از مقام و شخصیت او، هم پیش از خلقت او مجاز است و هم بعد از تولد، و هم قبل از رحلت او و هم بعد از رحلت او، در عالم برزخ و در قیامت.[5] او روایتی دربارۀ توسل حضرت آدم(ع) به پیامبر اکرم(ص) از عمر بن خطاب نقل کرده است که: "آدم از روی اطلاعی که از آفرینش پیامبر اسلام(ص) در آینده داشت، به پروردگار عرض کرد: "یا رب اسئلک بحق محمد(ص) لما غفرت لی"؛[6] خداوندا به حق محمد(ص) از تو تقاضا می‌کنم که مرا ببخشی. هم‌چنین حدیث دیگری را از جماعتی از راویان سنی از جمله نسائی و ترمذی نقل می‌کند که: مرد نابینایی تقاضای دعا از پیامبر(ص) برای شفای بیماری‌اش کرد، پیامبر(ص) دستور داد که چنین دعا کند: پروردگارا من از تو به خاطر پیامبرت پیامبر رحمت تقاضا می‌کنم و به تو روی می‌آورم، ای محمد(ص) من در پیش‌گاه خداوند به تو توجه کرده‌ام که حاجتم را برآورده سازی، پروردگارا پیامبر را شفیع من قرار ده.[7]

وی از بیهقی نقل می‌کند در زمان خلافت خلیفۀ دوم، دو سال قطحی شد. بلال به همراهی عده‌ای از صحابه بر سر قبر پیامبر آمد و چنین گفت: ای پیامبر برای امت خودت طلب باران کن زیرا (از بی آبی) در حال هلاکت هستند...».[8]، [9]

فلسفه نیارمندی به وسیله(واسطه)

اما چرا به وسیله و واسطه نیاز داریم؟ جواب این است که جهان بر اساس نظام علت و معلولی و اسباب و مسببات برای هدایت و رشد و تکامل انسان‌ها آفریده شده است، و نیازمندی‌های بشر با عوامل و اسباب مادی و گاهی غیر مادی برآورده می‌شود. در حقیقت واسطه‌ها نقش اسباب و علل تقرب به درگاه پروردگار را دارند؛ زیرا فیوضات معنوی خداوند، نظیر هدایت، مغفرت، آمرزش و ... نیز بر اساس نظمی خاص بر انسان‌ها نازل می‌شود و ارادۀ حکیمانۀ خداوند بر این تعلق گرفته که این امور از طریق اسباب خاص و علل معین به انسان‌ها برسد. بنابراین، همان‌گونه در عالم ماده، این سؤال بی‌مورد است که پرسیده شود: چرا خداوند متعال زمین را به وسیلۀ خورشید نورانی کرده است؟ و چرا تشنگی انسان‌ها را به واسطۀ آب برطرف می‌کند؟ و چرا خود بدون این واسطه‌ها، این نیازها و سایر نیازهای مخلوقات را برآورده نمی‌سازد؟ در عالم معنا نیز نمی‌توان گفت چرا خداوند مغفرت و تقرب و هدایت خود را بدون وسیله و بدون واسطه شامل حال بندگانش نمی‌کند؟ به هر حال همان‌گونه که گیاه بدون استمداد از آب و خاک و نور و... نمی‌تواند به درجات کمال برسد، انسان هم بدون استمداد از وسایط فیض الاهی، نمی‌تواند به هدف مطلوب نایل آید.

در همین راستا برخی از اندیشمندان گفته‌اند: فعل خدا، دارای نظام است و اگر کسی بخواهد به نظام آفرینش اعتنایی نداشته باشد گمراه است. به همین جهت است که خداوند متعال گناه‌کاران را ارشاد کرده است که درِ خانۀ رسول خدا(ص) بروند و علاوه بر این‌که خود طلب مغفرت می‌کنند، از آن بزرگوار بخواهند که برایشان طلب مغفرت کند! قرآن کریم می‌فرماید: "و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می‌کردند(و فرمان‌های خدا را زیر پا می‌گذاشتند) به نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می‌کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند».^[10]، [11]

برای رعایت همین سنت الاهی است که در آیات و روایات تأکید فراوانی به وسیله قرار دادن، و توسل به واسطه‌های آمرزش و تقرب، شده است: "ای کسانی که ایمان آورده‌اید از (مخالفت فرمان) خدا پرهیر کنید و وسیله‌ای برای تقرب او بجویید".[12]

در حقیقت شخصى که متوسل، به شفیع می‌شود نیروى خودش به تنهایى براى رسیدنش به هدف کافى نیست؛ لذا نیروى خود را با نیروى شفیع گره می‌زند، و در نتیجه آن‌را دو چندان نموده، به آنچه می‌خواهد نایل می‌شود، به طوری که اگر این‌کار را نمی‌کرد و تنها نیروى خود را به کار م‌گرفت، به مقصود خود نمی‌رسید؛ چون نیروى خودش به تنهایى ناقص و ضعیف و کوتاه بود... شفاعت وسیله‏‌اى براى تتمیم سبب است.[13]

ضروری است در پایان این مقال به چند نکته توجه شود:

1. اگرچه احتیاجات مادی انسان با علل و اسباب مادی برآورده می‌شود، اما بدین معنا نیست که اسباب غیر مادی نظیر دعا و توسل نمی‌توانند نقشی در برآوردن نیازهای مادی داشته باشند، اسباب معنوی گاهی سبب سازند و گاهی سبب سوز؛ یعنی گاهی اثر از آنِ اسباب مادی است، اما زمینه‌های حصول این اسباب با دعا و ... فراهم می‌شوند و گاهی هم دعا و... اثر را از اسباب مادی سلب می‌کند؛ مثلا آتشی که باید بسوزاند، از تأثیر بازداشته می‌شود و سرد و گلستان خواهد شد. به هر حال مسبب الاسباب خدا است و او می‌تواند همان اثری که در دارو قرار داده است، در اسباب معنوی هم قرار دهد.[14]
2. منظور از توسل و واسطه قرار دادن پیامبر(ص) یا امام(ع) یا ولی خدا این است که به مقام آن‌شخص بزرگوار در پیش‌گاه خداوند توسل شود و در حقیقت از مقام تقربی که این فرد به خدا دارد استفاده می‌شود تا خداوند به جهت مقام آنها این بندگان را نیز به مقام قرب برساند.[15]

[1]. مائده، 35.

[2]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏5، ص 328، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 4، ص 364- 367، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[4]. توبه، 114.

[5]. سمهودی، وفاء الوفاء، ج 3، ص 1371، نقل از، تفسیر نمونه، ج 4، ص 367.

[6]. همان.

[7]. "اللهم انی اسئلک و اتوجه الیک بنبیک محمد نبی الرحمة، یا محمد انی توجهک بک الی ربی فی حاجتی لتقضی لی اللهم شفعه فی"، وفاء الوفاء، ج 2، 1372، نقل از همان.

[8]. "یا رسول الله استسق لامتک فانهم قدهلکوا...". التوصل الی حقیقة التوصل، ص 329، نقل از همان، ص 368- 369.

[9]. تفسیر نمونه، ج 4، ص 369- 368.

[10]. "و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدو الله تواباً رحیماً". نساء، 64.

[11]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 1، ص 264، قم، صدرا، 1381ش.

[12]. مائده، 35.

[13]. المیزان، ترجمه، ج 1، ص 239 و 240؛ ر. ک: «تلاش و نقش آن در سرنوشت آخرت»، 280.

[14]. ر. ک: «قدرت الاهی و اسباب و مسببات»، 7273.

[15]. ر. ک: تفسیر نمونه، ج 4، ص 167- 172؛ المیزان، ج 1، ص 239- 246.