Бу суалын әсас мөвзусу вә сәбәби һәзрәт Адәмин (әлејһиссалам) јаранышы илә бағлыдыр. Аллаһ-таала инсаны јаратмаг истәдикдә мәләкләр сон дәрәҹә еһтирам, әдәб вә өјрәнмәк нијјәти илә сорушдулар ки, “Илаһи! Биз Сәни тәсбиһ вә тәгдис етмәкдә кифајәт етмирикми?” Үмумијјәтлә, инсанын јаранышындан мәгсәд нәдир? Аллаһ-таала онлара инсанын јарнышынын һикмәтини ачдыгда вә “о мәним јер үзүндә хәлифәмдир.” – дедикдә мәләкләр тәвазөкарҹасына Аллаһ-тааланын сөзүнү гәбул етдиләр, ихлас вә еһтирамла  Адәмә сәҹдә едирләр. Мәләкләрин арасында, даһа доғрусу онларын ҹәрҝәсиндә Иблис дә вар иди. О, узун мүддәт Аллаһ-таалаја ибәдтлә мәшғул иди амма дахилиндә елә бир ҝизлин сирри вар иди ки, Ондан башга һеч ким билмирди. Елә бир сирр ки, узун мүддәт ҝизлиндә галмыш амма, һәзрәт Адәмин (әлејһиссалам) јарадылышы заманы бу сиррин үстү ачылмышдыр.  Иблис күфр етмишдир. Бәли, о чохдан кафир олмуш, амма бу күфрү вә дүшмәнчилији һәзрәт Адәмә (әлејһиссалам) сәҹдә мәсәләсиндә ачылды.

     Елә ки, Аллаһ-таала мәләкләрин һамысына (Иблис дә онларын арасында иди) сәҹдә етмәк әмрини верир: Адәмә сәҹдә един! Иблисдән башга һамы сәҹдә етди вә тәкҹә Иблис сәҹдә етмәди. Дәлили дә бу олду ки, мән оддан, о исә торпагдан јараныб. Үстүн варлыг алчаг варлыға неҹә сәҹдә едә биләр? Санки Иблис Адәмин һәгигәтиндән гафил иди. Санки билмирди ки, Адәмә (әлејһиссалам) Илаһи руһ үфүрүлмүш вә онун инсанијјәтинин дәјәри вә ҝөвһәри һәмин мәләкути ҹәһәти, даһа доғрусу Аллаһ-таала тәрәфиндән она верилмиш руһ иди. Бәли, Шејтанын нәзәринә ҝөрә атәш торпагдан ләтиф иди. Бахмајараг ки, бу мүгајисәдә Шејтан сәһвә јол вермиш вә инди бу бизим мөвзумуз дејил. О, инсанын јалныз мадди ҹәһәтини ҝөрмүш вә онун јүксәк мәгамындан хәбәрсиз иди. Беләликлә, Шејтан ики әмәлин мүгабилиндә беһиштдән вә Аллаһ дәрҝаһындан говулду. Онун илк етиразы инсанын јаранышына, икинҹиси исә Аллаһ-тааланын әмринин мүгабилиндә тәкәббүр ҝөстәриб Онун әмриндән чыхмасы вә бөјүк бир ҝүнаһа дүшмәсидир.

   Инди мәсәлә бурдадыр ки, Шејтан мәләкләрдән иди, ја ҹинләрдән?  Суала ҹаваб вермәздән әввәл суалын тәк-тәк кәлмәләринә диггәт едәк вә бунунла да Аллаһ-тааланын көмәји илә суалын лазым олан мөһкәм елми ҹавабыны верә биләк. Әввәлҹә, бир нечә кәлмәнин изаһыны веририк: 1) Шејтан, 2) Иблис, 3) Мәләк, 4) Ҹин

   А) Шејтан;  Шејтан сөзү “шәтәнә” көкүндән олуб  “алчаг”, “пис”, “говулмуш”, “тәкәббүрлү”, “түғјанчы” вә “итаәт етмәјән” мәналары верир. Бу сөз тәкҹә Иблисә дејил, бүтүн бу сифәтләри өзүндә ҹәмләшдирән һәр бир јаранмыша инсана вә гејрисинә аид ола биләр. Һәтта шәр руһа вә ја һагдан узаглашмышлара да аид олур. Белә ки, бу мәналарын һамысы бир һәгигәтә гајыдыр.  

    Беләликлә, Шејтан үмүми ад олуб (ҹинси мүәјјәнләшдирән ад) әзијјәт верән вә јол аздыран мәнасыны (истәр инсан, истәрсә дә гејри-инсана) дашыјыр.

     Гуран-Кәримдә вә мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) кәламларында Шејтан кәлмәси тәкҹә бир варлыға аид олмајыб, бәлкә ҝүнаһкар вә шәрр инсанлара һәтта, пахыллыг кими пис әхлага да Шејтан дејилиб.[1]

  Б) Иблис; хүсуси ад олараг јалныз бир нәфәрә аид едилиб. О елә бир варлыгдыр ки, имкан аләминдә Парвәрдиҝарын дәрҝаһында илк ҝүнаһкар вә өзүнүн еһтијаҹсыз олдуғуну иддиа едиб. Нәфси илә фәхр етмиш вә тәкәббүрә дүшмүшдүр. Јараданын әмриндән чыхмыш вә беһиштдән говулмушдур. Иблисин аз танынан ады Әзазилдир.[2]  Иблис “иблас” көкүндән олуб әслиндә онун ләгәбидир. Иблас јәни, мәјус олмаг. Бәлкә дә Иблисин Аллаһ рәһмәтиндән мәјус олдуғна ҝөрә она бу ләгәб верилиб.

  В) Мәләк; јахшы олар ки, мүнасиб нәтиҹә алмагдан өтрү мәләкләрин бәзи сифтләринә ишарәләр едәк. Мәләкләрин ҝүнаһа тәрәф јоллары олмадығына ҝөрә демәк олар ки, Шејтан мәләк ҹинсиндән дејил.[3]

     Мәләкләр; Аллаһ-таала Гуран-Кәримдә онлар һаггында ән јахшы сифәтләри гејд етмиш варлыглардыр. Белә ки, Гуранда охујуруг: ”Xeјр, (мəлəклəр Oнун өвлaды дeјил, xəлг eтдији) мөһтəрəм гуллaрдыр. (Мəлəклəр) Oндaн гaбaг сөз дaнышмaз, Јaлныз Oнун əмри илə иш ҝөрəрлəр.”[4] Мәләкләрин гәлбиндә һеч вахт ҝүнаһ фикри олмаз вә һәмишә вә һәр һалда Аллаһ-тааланын дәрҝаһында ибадәт вә итаәтдәдирләр. Мәсум варлыглардыр. Өзләрини вә батинләрини һеч вахт ҝүнаһа гатышдырмазлар. Билмәдикләри шејләрин гаршысында аҹизликләрини изһар едир, билдикләринин гаршысында исә ифтихар вә тәкәббүр етмәзләр. Чүнки, билдикләринин Аллаһ-тааланын пак заты тәрәфиндән олдуғуна әминдирләр. Әҝәр бир ан Онун лүтф вә мәрһәмәти олмаса билдикләри дә наданлыға чевриләр. Бәли, Адәмин (әлејһиссалам) јаранышында мәләкләрлә Шејтанын арасындакы ән мүһүм фәрг она сәҹдә етмәк мәсәләсиндә ајдын олду. Чүнки мәләкләр сәмими гәлбдән вә вәзијјәтләри илә дәрк етдиләр ки, Илаһи адлары билмирләр; јәни, анлајырлар ки, бәзи шејләри баша дүшмүрләр. Амма, Шејтан өз дүшмәнчилик вә тәкәббүрү илә елә һесаб едир ки, һәр шеји билир. Һеч вахт баша дүшмәди ки, Адәмә (әлејһиссалам) сәҹдә әслиндә Аллаһ-таала тәрәфиндән она верилмиш елмләрин мүгабилиндә бир нөв тәвазөкарлыг иди. Шејтанын гаранлыг зеһни һеч вахт белә елмләри дәрк едә билмәзди. Јәни, тәкәббүр вә гүруру бу мәсәләни анламаға мане олду вә сонда сәҹдә етмәкдән бојун гачыртды. Онун сәҹдәдән бојун гачырмасы да бир нөв гүдрәтсизлик вә тагәтсизлик дејил, әксинә тәкәббүр үзүндән иди.

     Беләликлә, мәләкләр мәһз мәсум олдуглары үчүн ҝүнаһ едә билмәзләр. Әҝәр ҝүнаһлары јохдурса, бүтүн вахтларыны анҹаг Алаһ-таалаја ибадәт вә итаәтдә кечирләр. Һәмчинин, әҝәр бир варлыға итаәт вә ибадәт зәруридирсә онда ҝүнаһ вә хәта онлара гадаған олур. (бу, Шејтанла мәләјин илк фәргинин әгли дәлили вә нәтиҹәдә Шјетанын мәләк ҹинсиндән олмамасыдыр)

   Диҝәр әгли вә нәгли дәлилләрин бәјанындан әввәл лазымдыр ки, ҹин һаггында гыса да олса изаһ верәк.

 Д) Ҹин; ҹин инсанын һисс үзвләриндән ҝизлин олан бир варлыгдыр. Гуран-Кәрим белә варлыгларын олмасыны тәсдигләмиш, онлар һаггында бир сыра мөвзулары ачыгламыш вә онларын ҹинсинин атәшдән олдуғуну тәсдигләмишдир. Инсанларын торпагдан јарадылмасы да бу ҹүр ачыгланмышдыр. Әлбәттә, бу варлыгларын да јаранышы инсандан әввәл олуб.[5]

      Алимләрдән бәзиләри ҹини бир нөв ағыллы руһлар кими танытмыш вә онларын мүҹәррәд варлыглар олдуғуну гејд етмишләр. Әлбәттә, ајдындыр ки, там мүҹәррәд дејилләр; чүнки, атәшдән јаранмыш бир шеј јары мүҹәррәддир вә маддидир. Башга сөзлә десәк, бир нөв ләтиф ҹисмләри вардыр.[6]

     Гуран ајәләриндән малум олур ки, ҹин дә бәшәр кими ирадә вә шура маликдир вә чох чәтин ишләри дә ҝөрә биләр, мөмин вә кафир ола биләрләр. Бәзиләри салеһ вә бәзиләри фасигдирләр. Инсан кими дүнјаја ҝәлир, өлүрләр, гадын вә киши ҹинсинә маликдирләр. Онлар һәтта евләнир вә нәсил артыра билирләр. Әсас мәсәлә Шејтанын мәләкләрдән јахуд ҹинләрдән олуб олмамасыдыр. Алимләр арасында фикир ајрылыглары вар вә онун мәншәји дә Гуранын бәзи ајәләринә әсасланыр. Бәзиләри белә һесаб едирләр ки, Шејтан (Иблис) мәләкләрдәндир. Буна сүбут олараг Гуранын бу ајәсини гејд едирләр. Аллаһ-таала бујурур: “(Јa Пeјғəмбəр!) Биз мəлəклəрə: "Адəмə сəҹдə eдин! - дeдикдə Иблисдəн бaшгa (һaмысы) сəҹдə eтди.”[7]  Чүнки, бу ајәдә Иблис сәҹдә едәнләрдән истисна олунур вә бу ҹүмләдә мүстәсна олунмуш мәләкләрдир вә нәтиҹәдә Иблис дә мәләкләрдән сајылыр.

  Амма, Иблисин мәләкләрдән олмамасы дәгигдир. Бүтүн Ислам алимләринин нәзәринә вә Мәсумлардан (әлејһимуссалам) бизә чатан тәватур (чохлу сајда вә һәр заманда нәгл олунан) рәвајәтләрә ҝөрә Шејтан мәләкләрдән дејилдир. Бу мөвзу илә әлагәдар бир нечә дәлил вар ки, онларын ән мүһүмләринә ишарә едәҹәјик.

   1-Аллаһ-таала бујурур: “Иблисдəн бaшгa һaмысы сəҹдə eтди. O, ҹинлəрдəн (ҹин тaјфaсындaн) иди.”[8]  

  2-Аллаһ-таала бујурур: “Аллаһын онлара вердији әмрләрә аси оламајан, бујурдугларыны јеринә јетирән даш гәлбли (һеч кәсә зәррәҹә рәһм етмәјән) вә чох сәрт тәбиәтли мәләкләрдир.”[9] Јәни, үмуми шәкилдә мәләкләр ҝүнаһ етмәзләр. Бу о демәкдир ки, мәләкләрин һеч бириси истәнилән ҝүнаһы етмирләр.

  3- Аллаһ-таала бујурур: “Oнлaр (Иблис вә өвладлары) сизин дүшмəниниз oлдуғу һaлдa, сиз Мəни гoјуб oну вə нəслини (өвлaдыны өзүнүзə) дoстму тутурсунуз? Бу, зaлымлaр үчүн нeҹə дə пис дəјиш-дүјүшдүр!” [10] Бу ајә ону чатдырыр ки, ҹинләр нәсил артырыр вә евләнирләр. Лакин мәләкләр руһани бир варлыг олдуглары үчүн гејд олунанлар онлара шамил едилмир.  

 4- Аллаһ-таала бујурур: “Мəлəклəри (пeјғəмбəрлəрə) eлчи eдəн Аллaһa һəмд oлсун!”[11]  Билирик ки, Аллаһын елчиләринә ҝүнаһ вә күфр етмәк олмаз.

    Амма Иблисин мәләкләрдән истисна олнумасыны дәлил кими ҝәтирәнләрә демәк лазымдыр ки: Иблисин мәләкләрдән истисна олунмасы һеч вахт онун мәләк ҹинсиндән олмасына дәлаләт етмир. Бу ифадәдән ән чох анлашылан о ола биләр ки, Иблис мәләкләрин сырасында гәрар тутумуш вә мәләкләр кими сәҹдә етмәјә мәмур олмушдур. Һәтта бәзиләри гејд едирләр: Бу ајәдә истисна, мүтләг истиснадандыр; јәни, ҹүмләдә мүстәсна олунан јохдур.[12]  

   Иблис һаггында јазырлар ки, алты мин ил ибадәтлә мәшғул олуб. Аллаһ-таалаја ибадәтлә мәшғул олан белә бир варлығын мәләкләр сырасында гәрар тутумасы һеч дә гејри ади дејил.

   Имам Садигдән (әлејһиссалам) сорушрлар ки: Иблис мәләкләрдәндир јохса диҝәр варлыглардан? Бујурур: “Нә мәләкләрдән вә нә дә диҝәр сәмави варлыглардандыр. Әксинә, о ҹиндир; амма мәләкләрлә бир јердә олуб вә мәләкләр исә ону өзләриндә һесаб едибләр. Амма, Аллаһ-таала билирди ки, о мәләк дејил. Бу иш давам едир вә сонда Адәмә сәҹдә мәсәләсиндә Иблисин ич үзү ортаја чыхыр. [13]

         Даһа чох мүталиә үчүн:

1. Мәрһум Тәбәрси, Мәҹәмул-Бәјан, 1-ҹи ҹилд, сәһ-163, Бәгәрә сурәсинин 34-ҹү ајәсинин изаһы.

2. Әлламә Тәбатәбаи Мәһәммәд Һүсејн, ТӘфсир-Әлмизан, 1-ҹи ҹилд, сәһ-122-дән сонра, 8-ҹи ҹилд, сәһ20-дән сонра.

3. Ҹавад Амули Әбдуллаһ, Тәфсир мөвзуји Гуран-кәрим, 6-ҹы ҹилд, Адәмин (әлејһиссалам) јаранышына аид бөлмә.

4. Мисбаһ Јәзди Мәһәммәд Тәги, Маариф Гуран, 1-3-ҹү ҹилд, сәһ-297-дән сонра.

5. Тәфсир нүмунә, 1-ҹи ҹилд, Бәгәрә сурәсинин 34-ҹү ајәсинин изаһы, 11-ҹи ҹилд, сәһ-8-дән сонра.