شکى نیست که قرآن مجید بصورت تدریجی در عرض بیست و سه سال بر رسول خدا (ص) نازل شده است، از طرف دیگر مى‏خوانیم که: "قرآن در ماه رمضان و در یک شب نازل شده است.[1]" این آیه صراحت دارد که قرآن مجید در ماه رمضان نازل گشته است. همچنین آیه "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ"[2] و آیه "إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ"[3] نشان مى‏دهد که قرآن در یک شب نازل گردیده است. مقایسه هر سه آیه روشن مى‏کند که آن شب در ماه رمضان بوده است.

احادیث نیز گواه بر این مطلب هستند که قرآن به دو صورت نازل شده است:

از حفص بن غیاث نقل شده که از امام صادق (ع) پرسیدم خدا مى‏فرماید: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ حال آنکه از اول تا آخر در بیست سال نازل شده است؟ فرمود: همه قرآن در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در طول بیست سال نازل گردید [4] در روایات اهل سنت به جاى بیت المعمور، بیت العزة آمده است.

در تفسیر صافى مقدمه نهم، بیت المعمور را به قلب رسول خدا (ص) تأویل کرده و فرموده: گویا مراد نزول آن به قلب پیامبر (ص) است چنان که خداوند متعال فرموده: "نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى‏ قَلْبِکَ" آن گاه در عرض بیست سال به تدریج از قلبش به زبانش نازل شده، آن گاه که جبرئیل مى‏آمد، وحى را با الفاظش مى‏خواند.

اما علت نزول تدریجی قرآن:

در دوران حیات پیامبر (ص) هرگاه پیش آمدی رخ می داد یا مسلمانان با مشکلی رو به رو می شدند در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا احیاناً پاسخ به پرسش های مطرح شده، مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد. این مناسبت ها یا پیش آمدها را اصطلاحاً اسباب نزول یا شأن نزول می نامند که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.

بنا براین قرآن در طول 23 سال در پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور تدریجی نازل شده است این نزول که گاهی، آیه آیه و گاهی در قالب یک سوره، بوده ، تا آخرین سال حیات پیامبر (ص) ادامه داشته است. سپس همه آیات گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است.

این نحوه نزول، از ویژگی های قرآن است و آن را از دیگر کتب آسمانی جدا می سازد. زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی (ع) یکجا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید. قرآن می فرماید: «کسانی که کفر ورزیده اند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نگردیده» و در جواب آنها آمده: «این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم، (از این رو) آن را به تدریج بر تو خواندیم» [5] و در جای دیگر می فرماید: « قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم»[6] علامه طباطبایی (ره)در تفسیر این آیه به نکات ارزشمندی اشاره داشته و می فرماید: " آیه با صرف نظر از سیاق آن تمامی معارف قرآنی را شامل می شود این معارف در نزد خدا در قالب الفاظ و عبارات بوده که جز به تدریج در فهم بشر نمی گنجد، لذا باید به تدریج که خاصیت این عالم است نازل گردد تا مردم به آسانی بتوانند آنرا تعقل کرده و حفظش نمایند و بر این حساب آیه شریفه، همان معنایی را می رساند که آیه « إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فی‏ أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیم‏ » [7]و در مقام بیان آن است. حکمت نزول تدریجی و تفریق قرآن، مقارن شدن علم و عمل به قرآن و تمامیت یافتن[8] استعداد مردم در تلقی آن است. و نزول آیات قرآنی به تدریج و بند بند و سوره سوره و آیه آیه، به خاطر تمامیت یافتن استعداد مردم در تلقی معارف اصلی و اعتقادی و احکام فرعی و عملی آن است و به مقتضای مصالحی است که برای بشر در نظر بوده و آن این است که علم قرآن با عمل به آن مقارن باشد و طبع بشر از گرفتن معارف و احکام آن زده نشود، معارفش را یکی پس از دیگری درک نماید تا به سرنوشت تورات دچار نشود که به خاطر اینکه یکباره نازل شد یهود از تلقی آن سر باز زد و تا خدا کوه را بر سرشان معلق نکرد حاضر به قبول آن نشدند».[9]

همچنین از قرآن استنباط می شود حکمت تدریجی بودن نزول قرآن آن است که پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان احساس کنند که همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالی استوار است . این تداوم وحی و نزول آیات موجبات دلگرمی و تثبیت آنان را فراهم می سازد».[10]

پس از نزول آیات در زمان ها و در مناسبت های مختلف، در قالب سوره ها گردآوری شده و به صورت مجموعه کتاب "قرآن" درآمده است. تعداد آیات هر سوره یک امر توقیفی است و از کوچکترین سوره، ( کوثر شامل بر سه آیه ) تا بزرگترین آنها، ( بقره شامل بر 286 آیه) با دستور خاص پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات است.[11]

همچنین در مورد کیفیت تشکیل سوره های قرآن از آیات مختلف نیز باید گفت: «ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبداً پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد. هر سوره با فرود آمدن بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید؛ تا موقعی که بسم الله دیگری نازل می شد و سوره دیگری آغاز می گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم (ص) با اشاره جبرئیل دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود مانند آیه « وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»[12] که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است، اما پیامبر(ص) دستور فرمودند آن را بین آیات ربا و آیه دین در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند.

بنابراین ثبت آیات در سوره ها چه به نظم طبیعی یا نظم دستوری توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود و اینگونه نیست که در همه جا با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد. چه بسا در وسط مطلب، آیه تمام می شود و ادامه مطلب در آیه بعد می آید پس کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفاً امر توقیفی است این که گذشتگان در اندازه آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبر اکرم (ص) احیاناً در جایی از آیه توقف می فرمودند و به تلاوت ادامه نمی دادند و گمان می رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر بدون وقفه ادامه داده اند.[13]

اما سوره هایی که به طور یک جا و مجموعه بر پیامبر اکرم (ص)نازل شده اند عبارتند از: و الضحی ، الفاتحة، اخلاص، کوثر، تبت، بینه ، نصر، الناس، فلق ، مرسلات. مائده، انعام، توبه، مرسلات، صفّ، عادیات، کافرون، نصر.[14]