برای دست یابی به جواب مناسب است مروری به احادیث حوض کوثر داشته باشیم.

اعتقاد به حوض کوثر از مسلمات اعتقادی پیروان مذاهب مختلف، و جزء عقاید مشترک امت اسلامی به شمار می آید. روایات متواتر[1] بر جای مانده از نبی اکرم (ص) که در کتب دست اول فریقین به ثبت رسیده، بیانگر آن است که صحابه ی پیامبر (ص) در روز قیامت به حوض کوثر هجوم می برند تا بر پیامبر وارد شده و خود را از آب کوثر سیرآب سازند، اما تنها شمار اندکی از آنان پذیرفته شده و بخش اعظم آنان، از حوض کوثر رانده شده و فرشتگان عذاب، آنان را به طرف جهنم می برند. آنان با مشاهده ی این وضعیت، پیامبر (ص) را به یاری می طلبند، و پیامبر رحمت با هدف حمایت از آنان، علت این امر را جویا می شود؛ از جانب خداوند به آن حضرت خطاب می شود: آنان پس از درگذشت تو، بدعت گذارده، و این اقدام آنان، به ارتدادشان منتهی گشته است. این پیام الاهی موجب می شود تا پیامبر (ص) نیز آنان را نفرین نموده و از خود دور سازد.

نمونه هایی از احادیث مورد نظر چنین است:

1. سهل بن سعد از پیامبر (ص) نقل می کند که فرمود:«من پیش از شما بر حوض وارد می شوم ...پس از آن، گروهی از کسانی  که من آنان را می شناسم، و آنان مرا می شناسند، بر من وارد می شوند، سپس میان من و آنان فاصله می افتد. (و از ورود آنان به حوض جلوگیری می شود) من می گویم: آنان از منند. خطاب می شود: تو نمی دانی آنان پس از تو چه بدعت هایی پدید آوردند. بدنبال آن من می گویم: دورباد، دورباد کسی که اوضاع را پس از من دگرگون کرد. »[2]

2. «ابوهریره» از پیامبر (ص) نقل می کند که فرمود: «در روز قیامت جمعی از اصحابم بر من وارد می شوند، اما از حوض طرد می شوند. من می گویم: پروردگارا ! اصحابم؟ خطاب می شود: تو نمی دانی پس از تو چه بدعت هایی پدید آوردند. آنان از راه حق و هدایت[3] رجوع کرده و به افکار گذشته ی خود بازگشتند»[4]

3. ابوهریره از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: من بر سر حوض ایستاده ام، در این هنگام گروهی حاضر می شوند که آنان را می شناسم. (مردی از مأموران خداوند که مراقب آنهاست)، از میان من و آنان خارج می شود و به آنها می گوید: بیایید (برویم) من می پرسم: به کجا؟ پاسخ می دهد: به خدا سوگند به سوی آتش. من می پرسم: گناه شان چیست؟ پاسخ می دهد: آنان پس از تو به افکار و عقاید گذشته خود بازگشتند. سپس گروه دیگری را می آوردند که آنان را می شناسم. مردی (از مأموران الهی که مراقب آنهاست) از میان من و آنان خارج می شود و به آنها می گوید: بیایید برویم، می پرسم: به کجا؟ پاسخ می دهد: به سوی آتش. می پرسم: گناه شان چیست؟ پاسخ می دهد: آنان پس از تو به افکار گذشته خویش بازگشتند. من گمان نمی کنم کسی از آنان نجات یابد مگر به تعداد شتران اندکی که از گله جدا شده و به خاطر نداشتن چوپان، گم و ضایع می شوند[5] (کنایه از این است که نجات یافتگان از نظر تعداد، بسیار اندک اند).

4. ام سلمه از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: من پیش از شما بر حوض وارد می شوم. پس، از من بپرهیزید! هیچ یک از شما نمی آید، مگر آن که از نزد من رانده می شود، چنانکه شتر بیگانه از آبشخور رانده می شود. من می پرسم: علت این امر چیست؟ خطاب می شود: تو نمی دانی ایشان پس از تو چه بدعت هایی پدید آوردند. پس من می گویم: دور باد![6]

5. ابوسعید خدری از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: ای مردم من در روز قیامت، پیش از شما بر حوض وارد می شوم؛ گروهی از اصحابم را به من نشان داده و به سوی جهنم می برند. مردی از آنان صدا می زند ای محمد من فلان فرزند فلان هستم و دیگری می گوید: ای محمد من فلان فرزند فلان هستم. من در جواب می گویم: اما نسب تان را به خوبی می شناسم، ولی شما پس از من بدعت گذاشتید، و به افکار و عقاید گذشته ی خود بازگشتید. [7]

6. عمر بن خطاب نیز از پیامبر (ص) نقل می کند که فرمود: من می کوشم مانع ورود شما به آتش شوم، اما شما بر من غلبه نموده و بی پروا به طرف آتش هجوم می برید، همانند هجوم بردن پروانه ها و ملخ ها، و نزدیک است که رهای تان کنم (تا وارد آتش شوید) من پیش از شما بر حوض وارد می شوم، و شما با هم، و پراکنده بر من وارد می شوید. من شما را با نام و چهره تان می شناسم، چنان که صاحب شتران، شتر غریبه را از شتران خود تشخیص می دهد. پس شما را گرفته و به سوی جهنم می برند، و من درباره ی شما خدا را سوگند می دهم: پروردگارا گروه من؟ پروردگارا امت من؟ خطاب می شود: تو نمی دانی آنان پس از تو چه بدعت هایی پدید آوردند. آنان پیوسته در حرکتی واپسگرایانه به افکار گذشته ی خویش بازگشتند. [8]

در برخی از منابع شیعه ی امامیه از طریق شماری از امامان اهل بیت (ع) این گونه روایات مطرح گشته است. از جمله در بحار الانوار به نقل از ابوبصیر آمده است: «ابوبصیر می گوید: به امام صادق (ع) گفتم: آیا مردم (پس از پیامبر (ص)) جز سه نفر، ابوذر، سلمان و مقداد، مرتد شدند؟ امام صادق (ع) فرمود: پس أبو ساسان و ابو عمره انصاری کجا بودند؟»[9]

چنان که می بینید امام صادق (ع) نظر ابوبصیر را که تصور می کرده جز سه نفر، ما بقی مردم مرتد شده اند، ردّ کرده اند و از افراد دیگری نیز نام برده اند که در مسیر هدایت قرار داشته اند.

در مورد حدیث فوق باید توجه داشت که:

اولاً: حدیث در منابع معتبر روایی شیعه نیامده است.

ثانیاً: کلمه «ناس» در حدیث یاد شده به معنای صحابه است، نه همه ی مردم مسلمانی که پس از پیامبر (ص) در قرون مختلف وجود داشته اند. دلیل این مدعا آن است که کسانی که در حدیث از آنان یاد شده و در مسیر هدایت قرار داشته اند، همگی از اصحاب پیامبرند. پس باید افرادی که از پیمودن مسیر هدایت بازمانده اند نیز از اصحاب پیامبر باشند.

ثالثاً: از ظاهر روایت فوق و روایت های دیگری که شمار افراد هدایت شده در آنها بیش از روایت فوق ذکر شده، به وضوح استفاده می شود که ائمه (ع) در این روایات، در صدد ذکر عدد معینی نبوده اند، بلکه فقط می خواسته اند این مطلب را بیان کنند که شمار کسانی که پس از پیامبر (ص) به ارزش های اسلامی پای بند مانده اند کم بوده ، و اکثریت مردم از ارزش های اسلامی روی گردانده و به ارزش های جاهلی بازگشته اند. و چنانکه اشاره شد، معنای ارتداد در حدیث فوق، بازگشت به ارزش های جاهلی است نه ارتداد اصطلاحی.

نتیجه این که:

در جمع بندی روایات فوق می توان گفت: اولاً؛ کلمه «احداث» که در روایات فوق استعمال شده به معنای «بدعت» است؛ و بدعت، به معنای افکار و عقاید نوظهوری است که ریشه در کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) نداشته باشد.[10] و بدعت جزء گناهانی است که به تصریح احادیث صحیح پیامبر (ص) اعمال گذشته فرد بدعت گذار را نابود ساخته و او را از مسیر ارزش های اسلام خارج می کند.[11]

ثانیاً؛ به تصریح روایات فوق، گروه هایی از صحابه پس از پیامبر (ص) بدعت گذاری کرده اند. «انک لاتدری ما أحدثوا بعدک».[12] و گناه بدعت گذاری آنان نیز به حدی بزرگ بوده که موجب محرومیت آنان از حوض کوثر، و دوری آنان از خدا و پیامبر (ص) شده است.

ثالثاً؛ احادیث فوق، بر اهل «ردّه»، یعنی تازه مسلمانانی که در آخرین روزهای عمر پیامبر (ص)، یا اندکی پس از آن حضرت، در نقاط دوردست کشور اسلامی از اسلام خارج شدند، قابل تطبیق نیست. زیرا طبق صحیح ترین تعریفی که برای «صحابی» صورت گرفته، اهل ردّه جزء صحابه محسوب نمی شوند.

این حجر عسقلانی می نویسد:

صحیح ترین تعریفی که بدان دست یافته ام، این است که:

«صحابی، کسی است که پیامبر (ص) را ملاقات کند در حالی که به آن حضرت ایمان داشته باشد، و با اعتقاد به اسلام، چشم از جهان فرو بندد».[13] و اهل ردّه فاقد این ویژگی اند، چون آنان در حالی از جهان چشم فرو بسته اند که هیچ اعتقادی به اسلام نداشته اند. بنابراین، تعریف «صحابی»، آنان را شامل نمی شود؛ در حالی که در احادیث رسول خدا (ص) سخن از صحابه است.

تعریف «عرفی» صحابه نیز اهل رده را شامل نمی شود. چون دانشمندان اهل سنت گفته اند: از دیدگاه عرف، کسانی جزء صحابه محسوب می شوند که مدت زمان زیادی، همراه پیامبر بوده، و محضر آن حضرت را درک کرده باشند.[14] و «سعید بن مسیّب» مدت این همراهی را یک تا دو سال دانسته است.[15] و اهل ردّه هیچ گاه این مقدار، محضر پیامبر را درک نکرده و با آن حضرت حشر و نشر نداشته اند. ابن اثیر هم تصریح کرده است که اهل ردّه جزء صحابه رسول خدا (ص) نبوده اند.[16]

نیز در روایات حوض آمده است: «... رجال منکم... مردانی از شما »[17] و «اعرفهم و یعرفوننی... من آنان را می شناسم و آنان مرا می شناسند»[18] و «... رجال من أصحابی...»[19] و «نام تان را می دانم و چهره ی شما را می شناسم و ... ». [20]

تعابیر فوق به هیچ روی اهل ردّه را شامل نمی شود، زیرا آنان، نه از رجال و بزرگان صحابه بودند، و نه پیامبر نام و چهره ی آنان را می شناخت، و نه نام و نسب آنان را می دانست. به خصوص که شماری از بزرگان اصحاب پیامبر (ص) اعتراف کرده اند که پس از درگذشت رسول خدا (ص) بدعت گذاری کرده اند[21]. این اعتراق ها به درستی نشان می دهد که بدعت و ارتداد ذکر شده در احادیث حوض، ارتداد شماری از افراد تازه مسلمان، مانند اهل ردّه نبوده است.

رابعاً؛ نکته ی دیگری که نظر فوق را تأیید می کند سخن صحابی پیامبر (ص) «زید بن ارقم» است. وی یکی از کسانی است که احادیث حوض را از پیامبر (ص) نقل کرده است. هنگامی که او حدیث پیامبر را برای مردم نقل کرد، مردم از او پرسیدند: شما در آن روز که پیامبر (ص) این حدیث را برایتان بیان فرمود چند نفر بودید؟

وی پاسخ داد: حدود 800 یا 900 نفر.[22]

خامساً؛ افزون بر مباحث گذشته، اگر ماجرای مرتد شدن گروه هایی از مردم تازه مسلمان پس از رسول خدا (ص) صحت داشته باشد، (که چون حاضر نشدند به حکومت خلیفه ی اول زکات بپردازند، از طرف حکومت به کفر و ارتداد متهم شدند)؛ در این صورت، افراد تازه مسلمان را که از اسلام دست کشیده و به کفر بازگشته اند، به هیچ عنوان نمی توان مصداق احادیث حوض دانست، چرا که در احادیث حوض که نمونه های آن در آغاز بحث گذشت، سخن از «بدعت» است، و اهل ردّه مرتکب هیچ بدعتی نشده اند، بلکه از اسلام بازگشته و دچار ارتداد شده اند. و میان بدعت و ارتداد، تفاوت فاحشی وجود دارد. بدعت به معنای وارد کردن چیزی در دین است که جزء دین نیست.[23] و اهل ردّه چیزی وارد دین نکردند. بلکه آنان از راه و روش پیامبر دست کشیده و به افکار و عقاید گذشته ی خویش بازگشتند، و نام این اقدام شان، ارتداد است، نه بدعت.

در ارتداد، شخص، به کلی دین را رها کرده و به افکار و عقاید گذشته ی خویش باز می گردد. در حالی که در بدعت، شخص، دین را رها نمی کند، بلکه دین را نگه می دارد، اما از سر هوی و هوس، چیزهایی را که جزء دین نیست، جزء دین قرار می دهد. و ارتدادی هم که در احادیث حوض به آن اشاره شده، ارتدادی است که از بدعت نشأت گرفته است. یعنی آنان ابتدا اقدام به بدعت گذاری کرده اند، و این بدعت، به ارتداد آنان منتهی گشته است. و منظور از این ارتداد هم بازگشت به ارزش های جاهلی است نه ارتداد اصطلاحی و ارتداد در این روایات با حفظ اسلام هم محقق می شود و صاحب آن کافر اصطلاحی به شمار نمی آید.

سادساً؛ در احادیث حوض سخن از «تغییر» و «تبدیل» به میان آمده است. «سحقاً سحقاً لمن غیر بعدی».[24]

«سحقاً سحقاً لمن بدل بعدی».[25] جملات فوق به صراحت نشان می دهد که گروه هایی از صحابه پس از درگذشت پیامبر (ص)، حقایق مهمی از اسلام را دگرگون کرده اند، و این اقدام آنان، موجبات خشم خدا و رسول خدا (ص) را برانگیخته، و پیامبر (ص) با به کار بردن کلمه ی «سحقاً» آنان را نفرین نموده و از خود رانده است.

شماری از دانشمندان اهل سنت کلمات «سحقاً» و «غیّر» و «بدّل» را به معنای تغییر در دین و خروج از ارزش های اسلام دانسته اند. «قسطلانی» از شارحان صحیح بخاری می نویسد: «کلمات یاد شده نشان می دهد که افراد مورد نظر احادیث حوض، دین خود را تغییر داده اند؛ زیرا اگر آنان گناهی غیر از دگرگون ساختن ارزش های دین  داشتند، پیامبر (ص) کلمه ی «سحقاً» را در باره ی آنان به کار نمی برد، بلکه به حلّ مشکلات آنان اهتمام می ورزید، و آنها را شفاعت می نمود».[26]

سابعاً؛ در احادیث حوض آمده است: آنان در حرکتی قهقرایی به گذشته ی خود بازگشتند[27]. و آمده است: به خدا سوگند آنان پیوسته از حق روی گردانده و به گذشته خود بازگشتند[28].

جملات فوق نیز ظهور در خروج از ارزش های اسلامی دارد، زیرا گذشته صحابه، عصر جاهلیت است، و بازگشت به چنین دورانی، خروج از ارزش های اسلامی و بازگشت به ارزش های جاهلی ست.

ابن حجر عسقلانی در شرح حدیث پیامبر (ص) می نویسد: «قوله: مابرحوا یرجعون علی أعقابهم» ای یرتدون.[29] آنان پیوسته به گذشته ی خود باز می گردند، یعنی مرتد می شوند.

ثامناً؛ چنان که پیشتر گذشت، در یکی از احادیث حوض در سخن پیامبر (ص) آمده است: «گمان نمی کنم کسی از آنان نجات یابد، مگر به تعداد شتران اندکی که از یک گله شتر گم می شوند. »[30]

این حدیث، صراحت دارد در این که از صحابه ای که در حوض کوثر بر پیامبر (ص) وارد می شوند، تنها شمار اندکی، اهل رستگاری و نجات اند.[31] چنانکه دیدیم، مسئله ارتداد بخش هایی از صحابه رسول خدا (ص) پس از درگذشت آن حضرت، چیزی نیست که فقط در منابع تشیع آمده باشد؛ بلکه در معتبرترین منابع اهل سنت نیز به صورت گسترده ای انعکاس یافته است.

نیز، چنانکه گذشت، مسئله ارتداد صحابه به این معنا نیست که آنان شیعه بوده اند و پس از پیامبر، سنی شده اند. یا این که در عصر پیامبر (ص) سنی بوده اند و بعداً شیعه شده اند؛ بلکه ارتدادشان به معنای روی گرداندن از راه و روش پیامبر (ص) و بازگشت به افکار و عقاید جاهلی است. هرچند از نظر تاریخ و روایات اسلامی، این امر ثابت است که نخستین اسمی که در اسلام و در عصر پیامبر (ص) پدید آمده نام «شیعه» است. و نخستین کسی که واژه ی شیعه را بر پیروان علی (ع) اطلاق نموده و آنان را با عنوان «شیعه ی علی (ع)» یاد کرده، شخص رسول اکرم (ص) است.[32] و نخستین کسانی که به نام شیعه ی علی (ع) نامیده شدند، شماری از صحابه پیامبرند.

ابوحاتم رازی می نویسد: «نخستین اسمی که در اسلام در عصر رسول خدا (ص) پدید آمد، نام «شیعه» بود. این نام، لقب چهار نفر از صحابه، یعنی ابوذر و سلمان و عمار و مقداد بود».[33]